0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

13- MAVZU. SOVET HOKIMYATINING 0 ‘ZBEKISTONDA
AMALGA OSHIRGAN IJ TIMOIY-SIYOSIY VA IQTISOD1Y
SIYOSATI VA UNING OQIBATLARt (1946-1991- YILLAR)
Asosiy tushuncha va iboralar: 
shaxsga sig‘iriish; Xrushchov; 
“turg‘unlik” davri; harbiy-sanoat kompleksi; “qayta qurish” siyosati; 
inqiroz.
13.1. Urushdan keyingi yillarda 0 ‘zbekiston xalq xo‘jaligi
Ikkinchi jahon urush bevosita 0 ‘zbekiston hududida olib 
borilmagan bodmasada, lekin respublika urush natijasida murakkab 
ijtimoiy-iqtisodiy va demografik holatda edi. 0 ‘zbekistbnhing urushdan 
keying rivojlanish rejalari Ittifoq markazida ishlab chiqarilib, aksariyat 
hollarda mahalliy sharoit, ijtimoiy ahvol hisobga olinmasdan iqtisodni 
bir tomonlama, ya’ni o‘lkani xomashyo bazasi sifatida saqlab qolishga 
qaratildi. Natijada 0 ‘zbekistonning barcha tarmoqlari paxtachilikni 
rivojlantirishga bo‘ysundirildi.
1946-yi! 2-fevralda qabul qilingan 0 ‘zbekistonda paxtachilikni 
tiklash va rivojlantirishga oid qarori respublikada paxta yakkahokimligi 
siyosatini kuchaytirish uchun asos bo‘ldi. 0 ‘zbekistonda iqtisodiyotni 
tiklashda, ayniqsa, paxtachilikda muammolar ko‘p edi. 1947-1948- 
yillarda paxta tayyorlashning davlat rejasi bajarilmadi. 1949-yildan 
boshiab ahvol birmuncha o'zgardi. 1950-yili 2 min 222 ming tonna 
paxta yetkazib berildi, hosildorlik gektariaan 2.0,7 sentnerga yetdi. 1950- 
yildan paxtaning xarid narxi oshirilib, 1 tonnasiga 2200 so‘m, ya’ni 
avvalgidan ikki baravar ko‘p haq todandi.
Lekin dehqonchilikning boshqa sohalarida ekin maydonining 
qisqartirilgani oqibatida g‘alla va sabzavot tayyorlashda urushdan 
oldingi darajaga yetmadi. Ijtimoiy masalalarga e’tibor qaratilsa-da, narx- 
navo yuqori, oziq-ovqat mahsulotlari 1950-yilda 1940-yiIga nisbatan 
deyarli ikki barobar qimmat edi. Shunday boisada, urushdan keying 
yillarda eng ijobiy ijtimoiy o‘zgarish kartochka tizimi bekor qilindi.
Ayniqsa qishloq aholisining moddiy ahvoli og‘ir edi. Ishchilaming 
oylik daromadi 64 rubi bodgan bir paytda, ulariki o'rtacha 20 rublni 
tashkil etar edi. Vaholanki, urushdan keyingi xo‘jalikni tiklash va 
rivojlantirishning asosiy ogirligi qishloq mehnatkashlari zimmasiga 
tushdi. 0 ‘zining bog‘ va mevalari bilan mashhur bo‘lgan 0 ‘zbekiston 
aholisi haddan tashqari ko‘p olinadigan soliq tufayli bogdaridan voz 
kechdi. Chorvadorlar shu sababga ko‘ra mo! boqib foyda ko‘rmadi.
161

---

Ahvol shu darajaga yetdiki, aholining shaxsiy mollari soliq hisobiga 
davlat va jamoa xo‘ja!iklari foydasiga olindi. Oqibatda shaxsiy 
xo‘jaliklarda chorva mollarining soni keskin kamaydi.
Respublikada paxtachilikni rivojlantirish uchun ekologik sharoitni 
hisobga olmagan hoida kimyoviy moddalar qo‘i!anilishi ko‘payib, yangi 
yerlar o‘zlashtirildi. XX asrning 50-yillaridan boshlab qo‘riq va bo‘z 
yerlami o‘zlashtirish orqali paxta yetishtirishni ko‘paytirishga kirishildi. 
Uch yil (1953-1955) ichida respublikada 130 ming gektar yangi yerlar 
ochildi. BirginaMirzacho‘Ining blzida 1956-yilga kelib 200 ming gektar 
yer o'zlashtirildi. 1960-yilda 0 ‘zbekistonda sug‘oriladigan yer maydoni 
2.571 ming gektarga yetdi.
Paxtachilikni 
rivojlantirish 
uchun 
mineral 
o‘g‘itlardan 
foydalanishga katta e’tibor qaratilib, respublikada 1951-yilda 0,9 min 
tonna mineral o‘g‘it ishlatilgan boisa, 1980-yilda uning miqdori 5 min 
tonnadan oshib ketdi. G‘o‘za barglarini to‘kish va zararkunandalarga 
qarshi kurashda zaharli ximikatlar (butifos, merkaptafos va b.) dan 
foydalanildi. Dunyo bo'yicha pestitsidlar har bir kishiga 300 gr dan, 
AQSHda 800 gr dan to‘g‘ri kelgan bo‘!sa, 1989-yil respublikaning paxta 
ekiladigan hududlarida har bir kishiga 25-45 kg ni tashkil etdi. Aholi 
o‘rtasida kamqonlik, gepatit va onkologik kasalliklar bilan kasallanish 
jiddiy ko'paydi. Yerlaming hosildorligi tushib, sho'rlanish ko‘paydi.
Shunday bo‘lsada, 0 ‘zbekistonda paxta yakkahokimligi siyosati 
tufayli yildan-yilga paxta yetishtirish ko‘payib bordi. Paxta xomashyosi 
yetishtirish 1946-1985-yillarda 5,5 baravar ko‘paydi, paxta ekiladigan 
maydonlar 1 min ga dan ortdi. 1966-1986-yillar mobaynida 0 ‘zbekiston 
qishloq xo'jaligiga 45 mlrd rubl mablag1 ajratilgan boiib, shundan 17,1 
mlrd rubli sug‘orish tarmoqlariga sarflandi. Shu davrda 1,5 min ga yer 
o‘zlashtirildi.