0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

2.2. O‘zbekiston hududi ibtidoiy jamoa tuzumi davrida
Ibtidoiy jamiyat odamlarning yashash tarzi, jismoniy va aqliy 
tuzilishi, ular tomonidan yasalgan mehnat qurollarining turi va 
materialiga ko‘ra bir qancha davrlarga bo‘linadi. Kishilik tarixining ilk 
bosqichi hisoblangan bu uzoq o‘tmish bir necha million yillar davom 
etgan. Bu davrda ming yilliklar osha ibtidoiy odam nihoyatda sekinlik 
bilan karnol topib, hozirgi zamon odami qiyofasiga kirgan. Uning 
mehnat qurollari, asosan, toshdan yasalgani bois odamzod o‘tmishining 
bu ilk bosqichi fanda "tosh davri" yoki "ibtidoiy to ‘da" davri deb 
yuritildi.
Paleolit. Bu bosqich o‘z navbatida 3 pog‘onaga bo‘linadi. Ilk 
paleolit, o‘rta paleolit, quyi paleolit.
Ilk paleolit (ibtidoiy to‘da davrining boshlanish). Bu davr mil. 
avv. 1-million yildan to 100-mingyilliklami o‘z ichiga oladi. Hozirgi 
0 ‘zbekiston yerlarining tabiati kishilik tarixini ilk bosqichlaridayoq bu 
yerlarda ibtidoiy odamzod to‘dalarining yashashi uchun qulay boMgan 
0 ‘.rta Osiyo hududlarida bundan qariyib I million yil muqaddam 
ibtidoiy odamlar yashagan.
Kishilikning ibtidoiy to‘da bosqichida odamlar tabiiy sharoit 
taqozosi bilan yirtqich hayvonlar xavfi tufayli to‘da-to‘da bo‘lib 
yashashga majbur edi. Ov vaqtida yolg‘iz hayvonga ko‘pchilik boiib ov 
qilganlar. Ibtidoiy to‘da davrida odamlar o‘rtasida oilaviy aloqalar hali 
aniq tartibga tushmagan. Markaziy Osiyoda yashagan ibtidoiy odamlar 
fanda sinantron nomi bilan ataladi. Ilk paleolit odamlari ov qilish, terib- 
termachlab ozuqa topish uchun toshdan, sulkdan, daraxt shoxlaridan 
turli mehnat qurollari yasaganlar. Shu tufayli ular “Homohobilis” -
“bilag‘on odam” deyiladi.
0 ‘zbekiston hududida ilk paleolit davri odamlari yashagan 
manzilgohlar Farg‘ona vodiysining So,!x tumanidagi Selung‘ur g'oridan 
va Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinidagi Ko‘lbuloq 
makonidan topilgan va o‘rganilgan. Bu davr ibtidoiy odamlarining 
suyak qoldiqlari (bosh suyagining bir boiagi, yelka suyagi va o‘ndan
12

---

ortiq tishlari) arxeolog 0 ‘. Aslonov tomonidan Selung‘ur g‘oridan 
topilgan. Fanda unga “Fergantron” (“Farg‘ona odami”) shartli nom 
berilgan. Selung‘urdagi topilmalar va ularni o‘rganish yer yuzida 
odamzodning paydo bo‘lish muammosi yechimiga qo‘shilgan ulkan 
hissa boMdi. Endilikda Markaziy Osiyo ibtidoiy odamzod ilk paydo 
bo‘lgan joylar qatoriga kiritildi.
Arxeolog M. Qosimov rahbarligida KoMbuloq makoni tadqiq 
etilib, uning ashel davriga oid 22 ta, mustye davriga oid 24 ta qatlam 
o‘rganildi. Ko‘lbuloq topilmalari (tosh qurollar, hayvon va parranda 
suyaklari, o‘simlik qoldiqlari va x.k.) ibtidoiy odam to‘dalarining 
mashaqqatli hayoti, tosh qurollar yasash texnikasi bu yerlaming tabiati 
hamda ibtidoiy ovchi va termogilaming turmushda sodir bo‘Igan tadrijiy 
siljishlarni aniqlash imkonini berdi.
Shunday qilib, qadimgi odamlarning mashg‘ulotlari terib ozuqa 
topish, 
hayvonlarni 
ovlash, 
tosh 
qurollar 
yasash 
va 
ularni 
mukammallashtirishdan 
iborat boigan. Mana shundan mehnat 
jarayonida odamlarning o‘zlari ham o‘zgarib, takomillashib borgan.
0 ‘rta paleolit (m.av. 100- m ingyillik-40- mingyilliklar) Ibtidoiy 
to‘da davrining so‘ngi bosqichi arxeologiya fani davriy tizimida Mustye 
madaniyati deb yuritiladi. Bu davrda yashagan ajdodlar esa ibtidoiy 
odam shajarasida neandertal nomi bilan fanga kiritilgan. Hozirgi vaqtda 
0 ‘rta Osiyoda neandertal zamondoshlari yashagan makonlar 90 dan 
ortiq joyda uchratilgan. Toshkent viloyatida Obirahmat g‘ori, Xo‘jakent, 
Poltov, KoMbuloq makoni, Samarqand viloyatida OmonqoMon g‘ori, 
Qo‘tirbuloq, Zirabuloq, Novoiy viloyatida Uchtutda topilgan va tadqiq 
qilingan.
Teshiktosh g‘oridan topilgan neandertal odamning suyak qoldiqlari 
fan olamida jiddiy kashfiyot boMdi. Odam suyaklari atrofiga terib 
chiqilgan arxar va Buxoro bug‘usi shoxlarining topilishi odamni dafn 
qilish marosimining ibtidoiy ko‘rinishlari bilan bogMiq.
Xullas, 0 ‘rta paleolit davrida odamlar olov chiqarishni, gulxanlar 
yoqib, sovuqdan va xavf-xatardan saqlanishni, go'shtni o‘tda pishirib 
iste’mol qilishni bilib olganlar. Dastlabki diniy e’tiqod paydo boMgan.
So'nggi 
paleolit. 
Mil.avv. 4 0 -mingyildan 
to 
12- 
mingyilliklargacha davom etgan. Bu davrda hozirgi zamon odami 
(kromanyon) shakllandi. 0 ‘sha davr odamlari fanda “Homo-sapines” -
idrokli odam deb nomlangan. Mehnat qurollari takomillashdi, tosh bilan 
birga suyak va yog‘ochdan ham foydalanildi. Odamlar bu davrda faqat 
g‘orlarda emas, balki tekisliklarda ham makon qura boshlaganlar.
13

---

Ona tomonidan urug‘dosh!ik mustahkamlanib matrearxat paydo 
bo‘ldi. Tasviriy va amaliy san’atning ibtidosi . ham o‘sha davrdan 
boshlandi, Hozirgi kunda 0 ‘rta Osiyoda bu davrga mansub 30dan ortiq 
yodgorliklar topib o'rganilgan. Ular orasida ayniqsa Samarqand makoni, 
Toshkent viloyatida Oqtosh makoni va Ko'lbuloq topilmalari muhim.
So‘nggi paleolit bosqichida muzlik davri tugab, iqlim issiqlash 
boshladi. 0 ‘simlik va hayvonot dunyosi ham asta-sekin hozirgi qiyofaga 
kirdi.i .
Mezolit rf-o^rta tosh 
davr (mil.av. 12-7-mingyilliklar) 
ham 
deyiladi. Mezolitda o‘q-yoy kashf etilgan va bu o‘sha davr odamlari 
hayotida buyuk burilish bo‘Idi, chunki ovdan keladigan oziq-ovqat 
hajmi ortdi. Tosh qurollar va ulami yasash takomillashdi, hayvonlarni 
qo‘lga o‘rgatish boshlandi. Mezolit davrida g'orlar devoriga o‘yib 
chizilgan yoki rangli bo‘yoqlar bilan tasvirlangan ibtidoiy san’at paydo 
bo‘ldi.
0 ‘zbekistonda shu davr manzilgohlari ichida Obishir g ‘ori xilma- 
xil mayda tosh qurollari bilan ajralib turadi. Вu davrga oid bir qancha 
yodgorliklar Toshkent 
atrofida Qo‘shilish (Bo‘zsuv yoqasida), 
Surxandaryoda Machay g ‘orida o‘rganildi.
N eolit-yangi tosh davri (mil.avy. 6-4- mingyillik)dir. Neolit 
odamlari tosh qurollami yasashda yangi usullar - silliqlash, parmalash, 
arralash usullarini ixtiro etadilar. Bu davrda mikrolit qurollar yasash 
takomillashdi. Ovchi jamoalar endilikda yerto‘la, chayla yoki kapalar 
qurib ba’zan guvalalardan kulbalar bino qilib, o‘troq hayot kechirishga 
o‘tadilar. Bu joylarda neolit davrining ilk qishloqlari qad ko‘targan. 
0 ‘troq turmush tarzining qaror topishi bilan dehqonchilik va 
chorvachilik vujudga keldi. Kulolchilik kashf qilindi. Jundan ip yigirish, 
mato to‘qish va tikuvchilik ixtiro qilindi.
Mil. av. 4-3- mingyillikda hozirgi 0 ‘zbekiston hududida (Xorazm 
va Buxoro vohasi) Kaltaminor madaniyatiga mansub ovchi va 
baliqchilar yashagan. Bu madaniyatning eng nodir va muhim yodgorligi 
Jonbosqal’a IV makoni va Tolstov manzilgohlaridir.
Eneolit- mil.avv. 4-3 mingyilliklarda tosh davri tugab, eneolit 
(mis tosh) davri boshlandi. Bu davrda tosh bilan birga, metaldan, ya’ni 
dastavval misdan qurol yasashga o‘tildi. Biroq mis tarkiban yumshoq va 
mo‘rt metall bo‘lgani sababli mehnat va ov qurollarining aksariyati 
hamon toshdan ishlanar edi. Bu davr arxeologik yodgorliklari Zarafshon 
quyi 
oqimida “Kaptaming qumi", shuningdek, Nomozgohtepa 
(Turkmartiston) kabilarda o'rganilgan. !
14

---

Bron/a davri. Bu davr 0 ‘zbekiston yerlarida mil.av. 3 - mingyillik 
oxiri-2-m ingyillikka " tb‘g‘ri keladi. Mis, qalay va qo‘rg‘oshin 
qorishmasidan bronza (jez) kashf etildi. Natijada mehnat qurollarining 
turi ko‘paydi, Bronzadan keskin tig‘li qurol yarogTar, ro‘zg‘or va 
kosmetika (pardoz) buyumlari, ma’budalar, naqshdor muhrlar yasala 
boshlandi. Ot, eshak, tuya Va xo‘kizdan transport vositasi sifatida 
foydalanildi, hayvonlarga qo‘shitadigan aravalar vujudga; keldi va 
g‘ildirak kashf etildi. Birinchi rnehnat taqsimoti dehqonGhilikdan 
chorvachilik ajralib chiqdi. Bronza davri manzilgohlari Sopolitepa, 
Sarazm, Zomonbobo kabilardir. > 
■:
Temir davri. Temir davri yodgorliklari 0 ‘zbekiston yerlarida 
mil.avv. IX-
VI 
asrlar va undan: keyingi davrlarga oid. Ular Xorazm, 
Baqtriya, Sug‘d, Choch yerlarida va Farg‘ona vodiysida o‘rganilgan. 
Temirdan xo‘jalik hamda qurol yarogTar yasashda keng koTamda 
foydalanila boshlandi. Dehqonchilik maydonlari kengaydi va sug‘orish 
inshootlari qurish rivojlandi. Chorvachilik ham o‘sdi. Bu davrga kelib 
hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Mehnat unumdorligi 
b‘sishi bilan qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarila boshlandi. Bu esa 
ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishiga olib keldi. Temir va po‘latdan 
yasalgan 
buyumlardan 
keng 
miqyosda 
foydalanish 
qishloqlar 
taraqqiyotiga ham samarali ta’sir ko'rsatdi.
Qishloqlar murakkab mudofaa inshootli qal’alarga aylantirib 
mustahkamlandi. Bindixontepa, Kuchuktepa, Qiziltepa, Talashqontepa 
va boshqa yodgorliklar shular jumlasidandir. Mutaxassislarning 
ta’kidlashicha, 0 ‘zbekiston qadimgi shahar sivilizatsiyasi ilk bor 
shakllangan hududga kiradi. Bunga Sopolitepa va Jarqo‘ton topilmalari 
misol bo‘la oladi.
Dastlabki sivilizatsiya ma’lum darajada til va yozuvlar bilan 
bogTiq. Yozuv madaniyatining eng qadimgi o ‘choqlari Misr, 
Mesopotamiya, Old Osiyodir. Markaziy Osiyoda ham yozuv mil.avv. I- 
mingyilliklarda paydo bo'lgan. Yozuv yaratish harakatlarining dastlabki 
qadamlarini xalqamizdagi qoyatoshlarga ishlangan ajoyib suratlarda 
ko'ramiz. Bundan 2,5 mingyil avval yurtimiz xalqlari ilk bor chizma 
beigilarda nutq tovushini ifodalovchi (fonetik) yozuv tajribasini yarata 
boshlagan. Bu harakat axmoniylar davrida ma’lum bir yozuvga 
aylangan. Mutaxassis olimlar mil. av. V-III asrlarda oramiy yozuvlari 
tajribasi asosida So‘g‘d, Xorazm, Baxtar, Parfiya kabi o‘lkalarda 
mahalliy tillarni ifodalashga mo‘ljallangan yangi yozuvlar yaratildi, deb 
ta’kidlaydilar. Bular fonetik ifoda jihatdan oromiydan farq qiluvchi
15

---

mustaqil yozuv tizimlari bo‘lgan. Mil. avv. IV-III asrlarda, shuningdek, 
Yunon imlosi ham ishlatilgan. Ajdodlarimiz turkiy-run (Urxun-Enasoy), 
uyg‘ur, so‘g‘d yozuvlarini qo'llaganlar.