|
NAZORAT SAVOLLARI
1. “Sivilizatsiya” tushunchasining mazmuni.
2.01imlar sivilizatsiyalarning qanday turlarini ajratadilar?
3. Ibtidoiy jamoa tuzumining asosiy davrlari sanab bering.
4,Odam evolutsiyasi haqida nimalar bilasiz.
5,Dastlabki ma’lumot almashinuvi qanday amalga oshirilgan?
6 .0 ‘rta Osiyodagi dastlabki yozma manbalar tasnifini bering.
7. “Avesto” - 0 ‘zbekiston tarixi sifatida ahamiyatini ko‘rsatib bering.
8.
“Avesto”da yaxshilik va yomonlik o'rtasida kUrash nimalarda
namoyon ho‘ladi?
18
3- MAVZU. 0 ‘ZBEK DAVLATCH1LINING SHAKLLANISHI VA
DASTLABKI TARAQQIYOT BOSQICHLARI
Asosiy tushuncha va iboralar:
davlat;. davlat tuziimalari;
podsholik; harbiy demokratiya; aloqa vositalari; pochta; ellinizm;
konfederatsiya; teokratik davlat.
3.1. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadimgi daviatlar (Qadimgi
Baqiriya podshoiigi, Katta Xorazm)
“Avesto” hamda yunon rnualliflarining guvohlik berishicha,
miloddan avvalgi VII-VI asrlarda 0 ‘zbekiston hududida So‘g ‘diylar,
baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massaget elatlari yashaganlar.
Zarafshon
va
Qashqadaryo
vodiysida
dehqonehilik
bilan
shug'ullanuvchi ko‘plab aholi istiqomat qilgan. Yozma manbalarda bu
hudud So‘g‘da (“Avesto”da), Suquda (Behistun yozuvlarida), Arrian,
Strabon, Kursiy Ruf asarlarida esa So‘g‘diyona deb nomlangan.
Amudaryoning quyi oqimida yashaydigan o‘troq dehqon elatlari xo
razmliklar boigan. Ulaming yurti Xvarizam (“Avesto”da), Xvarazmish
(Behistun yozuvlarida), Xorasmiya (Arrian, Strabon asarlarida) deyilgan.
So‘g‘diylaming eng yaqin qo‘shnilari baqtriyaliklar bo‘lib,
ulaming yurti Surxon vodiysi, Afg'onistonning shimoli, Tojikistonning
janubiy hududlarida joylashgan. Yozma manbalarda u Baxdi ("Avesto"
da), Baqtrish (Behistun yozuvlarida) deb nomlangan. Yunon-rim
mualliflari uni Baqtriana yoki Baqtriya deb ataganlar.
Amudaryo
bo‘ylarida
ko‘chmanchi
massaget
qabilalari
yashaganlar. Markaziy Osiyoning tog‘lik, cho‘l va sahro yerlarida asosiy
mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan saklar istiqomat qilishgan. Miloddan
avvalgi VI asrda ular o‘z yerlarini turli qabilalar hujumidan himoya
qilish uchun harbiy-ittifoq tuzadilar.
Qadimgi rim va yunon tarixchilarining yozishlaricha, saklar uch
ijtimoiy guruhga bo‘lingan. Ulaming ko'pchilik qismi saka-tigra-xauda,
ya’ni o ‘tkir uchli kigiz qalpoq kiyib yuruvchi saklar deb atalgan. Ular
hozirgi Toshkent viloyati va Janubiy QozogMston yerlarida yashaganlar.
Ikkinchi guruh saka-tiay-darayya, ya’ni daryoning narigi tomonida
yashovchi saklar deb atalgan. Ular Orol dengizi bo'ylarida, Sirdaryoning
quyi oqimida yashaganlar. Pomiming toqli tumanlarida va Farg'onada
saka-xaumovarka deb ataiuvchi saklar yashaganlar.
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda yuqorida ko‘rsatilgan o‘lkalarda
yashovchi aholi ilk davlat uyushmalarini tashkil etganlar. Bu davlat
19
uyushmalari o‘zining ma’lum hududi, chegaralariga ega bo‘lib,
iqtisodiy-geografik makon, katta bir viloyat sifatida shakllanib borgan.
Bu davrlarda Xorazm, Baqtriya, Marg‘iyona, So’g’diyona, Farg‘ona
kabi viloyatlar mavjud edi. Ahamoniylar bosqiniga qadar o’lkaning
asosiy qismini birlashtirib turuvchi siyosiy markaz shimolda Xorazm,
janubda Baqtriya hisoblangan.
“Katta Xorazm” davlat uyushmasi ittifoqi hududi hozirgi Xorazm
yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki uning atroflari - hozirgi
Qoraqalpog’iston, Marv hamda Amudaryoning quyi oqimigacha bo‘lgan
yerlarni o‘z ichiga oigan. Yunon tarixchisi Gerodot ma’lumotiga ko‘ra,
qadimda Oks (Arnudaryo) bo’ylab 360 dan ziyod sun’iy kanallar, suv
inshootlari mavjud bo‘igan. Dehqonchilikda dukkakli ekinlar, meva-
sabzavot yetishtirishga e’tibor ko‘p bo’lgan, Paxtachilik rivoj topa
boshlagan. Qal’aliqir, Ko‘zaliqir, Janbosqal’a kabi shaharlar barpo
etilgan, Qurilishda paxsa, xom qisht ishiatilgan.
Davlatni mustahkamlash maqsadida poytaxt va boshqa shaharlar
qalin va mustahkam rnudofaa devorlari bilan o‘rab olingan edi. Ichki va
tashqi savdo-sotiq yuksak darajada rivojlandi. Hunarmandchilik
sohalari, tog‘-kon ishiari rivoj topadi. Chorvachilikda ot, tuya, qo’y-
echkilar bo‘qishga e’tibor kuchayadi. Tabiiyki, bu jarayonda dastlabki
davlat tizimining uyushtiruvchilik o‘rni o‘sib borgan. “Avesto”da
ta’kidlanishicha, Xorazmning dastlabki sulolasi Siyovushiylar bo’lgan.
Xorazm davlati miloddan avvalgi VI asrgacha o‘z mustaqilligini
saqlab qola oigan. Xorazmning mustaqi! davlat sifatida saqlanib
qolishiga uning mukammal harbiy bazasi sabab bo’lgan. Harbiy qism
mustahkam otliq va piyoda askarlardan iborat bo’lib, yaxshi qurollangan
va qattiq itizomga rioya qiigan edilar.
Markaziy Osiyodagi yana bir qadimgi davlat uyushmasi Baqtriya
bo’lgan. Bu davlatning hozirgi Surxondaryo, qisman Qashqadaryo
viloyatlari, janubiy Tojikiston va shimoliy Afg’oniston hududlarida
joylashganligi ma’lum. Uning poytaxti Baqtro (hozirgi Balx) shahri,
podshohlaridan bin Oqslart ismli shaxs bo’lgan. Gerodot Baqtriyani
Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga oladi. Qadimgi Baqtriya
tabiiy boyliklari tufayli Xitoy, Hindiston, Misr, Bobilga qadar mashxur
bo’lgan. Masalan, Badaxshon lojuvardi (lazuriti) boshqa yurtlarda ham
qadrlangan. “Avesto”da Baqtriya eng go’zal o’lkalardan biri sifatida
ta’riflanadi. Unga qarashli Vaxsh vodiysi unumdor bo’lib, dehqonchilik
madaniyati taraqqiy topgan. Hunarmandchilik ayniqsa zargarlik keng
rivojlangan edi.
2 0
Eronda saroy tabibi bo‘lib ishlagan yunon tarixchisi Ktesiyning
yozishicha, Baqtriya miloddan avvalgi VIII-VII asriarda qudratli davlat
bo‘lgan. Bu davlat bir qancha mahalliy hokimliklarni birlashtirgan
harbiy demokratiya tipidagi davlat edi. Baqtriya hukmdorlari oltin va
kumush tangalar zarb etganlar. “Baqtriya” nomi Esxilning eramizgacha
bo‘lgan 472- yili sahnaga qo‘yilgan “Forslar” tragediyasida ham
uchraydi. Ko‘plab mualliflar baqtriyaliklarga “ko‘p sonli”, “jangavor”
va “botir” xalq sifatida tavsif beradilar. Mamlakatda mustahkamligi
sababli “zabt etib boMmaydigan” ko‘plab joylar, shu jumladan, poytaxt
Baqtra (Balx) bor edi, deb hisoblaganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
