0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

3.3. 0 ‘rta Osiyo hududining Aleksandr Makedonskiy
tomonidan bosib olinishi. Antik davlatlar
Mil.aw. IV asrda qadimgi dunyo tarixida bir qancha siyosiy 
o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. Bu davrda makedoniyaliklar ahmoniylarga 
qaqshatgich zarba beradi. Mil.av. 336-yilda Makedoniya taxtiga Filippning 
o‘g‘ii 20 yoshli Iskandar o‘tirdi va dunyoni zabt etishni davom ettirdi. 
Natijada mil.av. 329-yilning bahorida uning qo‘shinlari Amudaryo 
bo‘ylariga yetib keldi va 0 ‘rta Osiyoni istilo etishga kirishdi. Amudaryodan 
suzib o'tgan yunon-makedon qo‘shinlari dastlab Navtaka viloyatiga, so‘ng 
So‘g‘diyonaning poytaxti Maroqanda shahriga yo‘l oladilar. Lekin bu yerda 
bosqinchilarnnng harbiy yurishlari og‘ir kechdi. So‘g‘dlar o‘z yerlarining 
ozodligi va mustaqilligini mardonavor himoya qildilar. Bu yunon-makedon 
qo‘shinlariga qarshi kurashning birinchi bosqichi edi.
Baqtriya va So‘g‘diyonaning barcha joylarida Iskandarga qarshi 
xalq qo‘zg‘olonlari ko'tariladi. Miloddan avvalgi 329-yilning ko‘zida 
boshlangan bu qo‘zg‘olonlarga mahalliy sarkardalardan bo‘lgan 
Spitamen boshchilik qildi. Samarqandda Iskandar qoldirib ketgan harbiy 
garnizonni qirib tashiab, shaharni egalladi.
Natijada Iskandar Zarafshon aholisidan qattiq o‘ch olish niyatida 
o‘z qo‘shinlari zarbasini tinch aholiga qaratdi. So‘gdiyona, Baqtriya 
odkasida ko'tarilgan qo‘zg‘olonlar yunon-makedon zulmidan ozod 
boMishga qaratilgan bo‘lib Iskandarning “varvarlarni” osonlikcha bosib 
olmo‘qchi bodganini chippakka chiqardi. Lekin harbiy kuch-qudrat 
jihatidan Iskandar qo‘shini ustun edi. Uzoq vaqt shafqatsiz davom etgan 
janglarda yunonlar g‘alaba qozondi. Spitamenning halokati bilan yunon- 
makedon bosqinchilariga qarshi ozodlik harakati to‘xtab qoimadi. 
Harakatning ikkinchi bosqichi yakunlandi, xolos. Bosqinchilar uchun 
So‘g‘diyonadagi ahvol xavfii bodib qolaverdi.
Ularga qarshi harakatning uchinchi bosqichida qo‘zg‘oionchilar 
mahalliy zodagonlar boshchiligida toq qal’alarida kurashni davom 
ettirdilar. Yunon askarlari anchagina todiqqan, charchagan edi. Bundan 
epchillik bilan foydalangan “Qadimiy Xorazm” podshoh Farasman 
vaziyatga qarab murosa qiluvni afzal ko‘rdi. Iskandar Zulqarnayn 
Baqtriya So‘g‘diyonani zabt etganda Farasman o‘z qo'shiniga bosh 
bodib sovg‘a-salomlar bilan Iskandar huzuriga borib, unga Xorazmni 
zabt etmaslikni iltimos qiladi va oqibatda diplomatik usullarni 
ishlatganligi tufayli Xorazm o‘z mustaqilligini saqlab qoladi.
Nihoyat, Iskandar So‘g‘diyona va Baqtriya aholisining qarshiligini 
kuch bilan yenga ololmasligiga ishongandan so‘ng mil. av. 328- yildan
22

---

boshlab turli yo‘llar bilan ularga yaqinlashishga, munosabatlariga iliqlik 
kiritishga harakat qiladi. Natijada, u zardushtiylik dinini qabul qildi, 
mahalliy zodagonlar Oksiart, Sisimitr, Xorien qabilalaming mulklarini 
ham qaytarib berdi, ular bilan qarindoshchilik aloqalarini o‘matdi. 
Mahalliy 
zodagonlaming 
deyarli 
barchasi 
asta-sekin 
Iskandar 
hokimiyatini tan olib, uning xizmatiga o‘tdilar. Mil.av. 327- yilning 
oxirlarida qo‘zg‘olonlar bostirilib, 0 ‘rta Osiyo Iskandar hukmronligi 
ostida 
qoidi. 
Shunday 
qilib, 
So‘g ‘diylaming 
yunon-makedon 
bosqinchilariga qarshi uch yil davomida olib borgan kurashi tugadi. 
Iskandar qo‘shinlariga qarshi kurash olib borar ekan, mintaqa xalqlari 
mislsiz jasorat ko‘rsatdi. Ular o‘z davrining yuksak harbiy san’ati va 
madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar. Yunon qo‘shinlari 
bunday qattiq qarshilikka hech qayerda uchramagan edilar.
Ulkan saltanatga asos solgan Aleksandr Makedonskiy miloddan 
avvalgi 323- yilda vafot etadi. Uning vafotidan keyin bepoyon davlat 
uch qismga: Makedoniya, Misr va Suriyaga boiinib ketadi. Bu davlatlar 
Aleksandming eng yaqin safdoshlari tomonidan boshqariladi. Uzoq 
davom etgan o‘zaro urushlardan keyin, miloddan avvalgi 312-yilda 
lashkarboshilardan biri Salavk Bobil davlati hukmdori bodadi. 
Salavkiylar davlati tarkibiga Mesopotamiya, Eron, Parfiya, Batriya, 
So‘g ‘diyona davlatlari kirgan edi.
Salavkiylar davlatida boshqarish tizimi uch bo‘hindan: satraplar, 
eparxlar va giparxlardan iborat bo‘lgan. Shu bois Salavk Markaziy 
Osiyo yerlarini satrapliklarga bodib boshqarar edi. Ularga o‘ziga yaqin 
kishilardan satraplar tayinlardi.
Salavk I mil.av. 293- yilda o‘g‘li Antioxni sharqiy viloyatlar: 
Parfiya, Baqtriya, So‘g‘diyona hukmdori qilib tayinlaydi. Bu hududlar 
harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega bodgani sabab, savdo 
yodlari bo‘ylab shahar va boshqa manzilgohlar qurdirgan edi.
Antiox I davrida Baqtriya hayotida dastlabki tangalar - kumush, 
misdan draxm va tetradraxmlar (pul birligi) zarb qilingan. Urushlar 
tufayli izdan chiqqan turmush So‘g‘diyona, Baqtriyada tiklana boshladi 
va savdo-sotiq, dehqonchilik, hunarmandchilik rivojlana boshladi. Bu 
davrda Baqtriya madaniyatida yunon madaniyatining ta’siri birmuncha 
kuchaydi.
Hududga yunon yozuvi, yunon og‘irlik odchov birliklari, pul 
munosabatlari, hunarmandchilik va ellin san’ati kirib keladi. Moddiy va 
badiiy madaniyat, savdo va shahar sozlik yangicha yo‘nalishda rivojlana 
boshlaydi. Q‘z navbatida, yunoniar mahalliy madaniyat va an’analarni
2 3

---

qo‘llay boshlaganlar. Natijada, aralash madaniyatning ya’ni, -yunon va 
mahalliy sharq madaniyatininig tashkil topisb jarayoni yuzaga keldi.
Antiox I ning g‘arbga qilgan harbiy yurishlari natijasida sharqiy 
viloyatlar ma’lum darajada uning e’tiboridan chetda qoldi. Bundan 
foydalangan sharqiy viloyatlar mustaqil siyosat yurita boshlaydilar. 
Natijada mil.av. 250-yillarga keiib, 0 ‘rta Osiyoda salavkiylar 
davlatidan ikkita - Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari ajralib 
chiqadi. Yunon-Baqtriya davlati salavkiylar sulolasidan bo‘lgan Diodot 
davrida tashkil topadi. Bu davlat Baqtriya hududida bo'lib poytaxti 
shimoliy Afg‘onistondagi Baqtro (Balx) shahri bo‘lgan, yunonlar 
boshqargan. Hukmdorlardan Yevtidem, Demetriy, Evkratid davrlarida 
Hindistonning shimoli-harbiy qismi, Amudaryo va Sirdaryo o‘rtasidagi 
katta yerlar bosib olinadi.
Yunon-Baqtriya 
davlatida 
hokimiyat 
podshoh 
tomonidan 
boshqarilgan edi. Davlat bir necha viloyatlarga bo‘lingan. Viloyat 
hokimlari esa podshohga bo‘ysungan. Yunon-Baqtriya podshohligi 
davrida 0 ‘rta Osiyoda dehqonchilik, hunarmandchilik va shaharsozlik 
rivojlanganini, madaniy hayot o‘sganligini arxeologik topilmalardan 
bilish murnkin. Yunon-Baqtriya davlatida tangalar hukmdor tasviri bilan 
zarb qilingan. Termiz, Taxti-Sangin, Denov, Kampirtepa Afrosiyobdan 
topilgan yodgorliklar bu davlatning ijtimoiy madaniy hayotda elliniar 
madaniyatining sezilarli ta’siri bodganligidan darak beradi'.
Osiyoning tubjoy aholisi o‘zlarining qadimiy madaniyatlari, 
an’analariga sodiq qoldilar. Shu bilan ular ellin madaniyatining afzal 
tomonlarini qabul qiladi. Yunon-Baqtriya podshohligi davrida deyarli 
barcha viloyatlarda iqtisod va madaniyat yuksaladi.
Mil av. II asrning o‘rtalariga keiib Yunon-Baqtriya davlati o‘z 
qudratini yo‘qota boshlaydi. II asrning uchinchi choragiga keiib bu 
davlat Sharqiy Turkiston orqali kirib keigan Yue-chje qabilalari hujumi 
natijasida inqirozga uchraydi.