0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

173

---

16-MAVZU.

JAVOBGARLIK SUG‘URTASI

16.1.  Javobgarlikni sug‘urta qilishning umumiy

 

tavsiflari va asoslari

Sug'urta  ishlab  chiqarishni  rivojlanishiga  ko'maklashgan  holda  bozor 

munosabatlariga  asoslangan  o'zgaruvchan  iqtisodiyotda  noaniqlik  xavfi  darajasini 

kamaytirish  imkonini  beradi  va  sug'urta  shartnomasida  ko'zda  tutilgan  muayyan 

hodisa  ro‘y  berganida  tadbirkorga  ko'rilgan  zararlar  muvoflq  tar/.da  qoplanishini 

kafolatlaydi.

Sug'urta  tabiiy,  texnogen  va  boshqa  ko'rinishdagi  favqulodda  hodisalar, 

shuningdek  maishiy  sug'urta  hodisalari  ro‘y  berganida  buzilgan  mulkiy  manfaatlar 

tiklanishi  uchun  kafolatlami  taqdim  etadi,  davlat  iqtisodivotiga  umumiy  ijobiy  ta’sir 

qiladi, zararlami  qoplashda byudjet mablag'larini tejash  imkoni  beradi.  uzoq  muddatli 

investitsivalaming eng barqaror manbalaridan biri hisoblanadi.117

Javobgarlikni  sug'urta  qilish  sug'urta  faoliyatining  mustaqil  yo'nalishi  bo'lib, 

mamlakatimizdagi  sug‘urta  faoliyati  uchun  nisbatan  yangi  hisoblanadi.  Sug'urtaning 

ushbu  turida  sug‘urta  obyekti  sifatida  uchinchi  shaxslarning  shaxsan  o'zi  yoki 

mulkiga  yetkazilgan  zarar  uchun  sug'urtachining  qonun  bo'yicha  (noshartnomaviy) 

yoki shartnomaga ko‘ra (shartnomaviy) javobgarligi  ko'zda tutiladi.

Javobgarlikni  sug'urta  qilishda  sug'urtalovchining javobgarligi  boshlanganligi 

sug’urta  xavfi  deb  hisoblanadi.  Bunda  javobgarlik  sud  organlari  tomonidan 

aniqlanishi  yoki  zarar  yetkazuvchining  ko'ngilli  iqrori  orqali  belgilanishi  mumkin. 

Mamlakatimizdagi  bir  qator  sug'urta  kompaniyalari  sug’urta  hodisasi  sifatida 

sug‘urtalovchining  faqat  sud  organlari  tomonilan  aniqlangan  javobgarligini  tan 

oladilar.

Javobgarlikni  sug'urtalash,  ehtimol,  yetkazilgan  zarar  miqdorini  aniqlash  eng 

oson  bo'ladigan  sug‘urta  turi  hisoblanadi.  U  sud  qarori  bilan  belgilanadi,  «suddan 

tashqari»  to‘lovlami,  sud  xarajatlarini.  shuningdek,  sug‘urta  shartnomasida  kelishib 

olingan boshqa xarajatlami o‘z ichiga oladi.

Sug‘urta  amaliyotida  fiiqarolik  javobgarligini  sug'urta  qilish,  professional 

xizmatlar  ko‘rsatishdagi  javobgarlikni  sug‘urta  qilish,  majburiyatlami  bajarmaslik 

uchun javobgarlikni  sug'urta  qilish,  shuningdek  biron  shaxsning  mulkiy  manfaatlari 

sug'urta  qilingan bo'lib,  bu to‘g‘rida shartnoma (sug'urta qilingan)  tuzilgan  va ushbu 

shaxsning  fuqarolik  qonunchilik  tartibida  uchinchi  shaxslarga  yetkazilgan  zararni

117  Insurance:  Principles  and  Practice.  Compiled  by  David  Bland,  The  Chartered  Insurance  Institut,  Great 

Britain, 1993,  105  pg

174

---

qoplash  majburiyati  bilan  bog'liq  holatlar  sug'urta  predmeti  deb  hisoblangan 

javobgarlikni  sug'urta qilishning boshqa turlari qo'llaniladi.

Fuqarolik javobgarlik  mulkiy  tusga ega:  zarar yetkazgan  shaxs jabrlanuvchiga. 

ya’ni  uchinchi  shaxsga zarami  qoplab  berishi  lozim.  Fuqarolik javobgarlikni  sug‘urta 

qilish  shartnomasi  orqali  ushbu  majburiyat  sug'urtalovchi  zimmasiga  o‘tkaziladi. 

Sug'urta  qilinuvchi  jinoiy.  ma'muriy  javobgalikka  tortilishi,  ya'ni  o'zining  uchinchi 

shaxsga  nisbatan  qonunga  zid  harakatlari  uchun  qonun  oldida  javobgar  bo'lishi 

mumkin.  Lekin.  uchinchi  shaxsga yetkazilgan  mulkiy  zarar sug'urtalovchi  zimmasiga 

yuklatiladi.

Professional 

xizmatlami 

ko'rsatishdagi 

javobgarlikni 

sug'urta 

qilish 

professional  vazifalari  bilan  band  bo'lgan  yoki  tegishli  xizmatlami  ko'rsatayotgan 

jismoniy  yoki  yuridik  shaxslarga  nisbatan  mulkiy  da’volarga  taalluqlidir.  Jismoniy 

yoki  yuridik  shaxslarga  qo'yiladigan  mulkiy  da'volar  professional  faoliyat  yoki 

xizmat  ko'rsatishdagi  e'tiborsiz.lik,  mas’uliyatsizlik,  xatolar  va  kamchiliklar  bilan 

bog'liq.

E’tiborsizlik  va  mas’uliyatsizlikka  yo'l  qo'yilishi  bo'yicha  mulkiy  da’volami 

qoniqtirish  masalalari  bilan  sug'urta  qilish  orqali  sug'urtalovchi  shug'ullanadi. 

Professional javobgarlikni  sug'urta  qilishni  belgilash  ma’lum  doiraga  mansub  kasblar 

bilan  shug'ullanuvchi  shaxslami  (xususiy  praktikaga  ega  vrachlar,  notariuslar, 

advokatlar  va  b.)  mijozlar tomonidan  qo'yiladigan yuridik  da’volarga qarshi  sug'urta 

himoyasidan  iborat.

Javobgarlikni  sug'urta  qilish  ham  majburiy,  ham  ixtivoriy  asosda  amalga 

oshirilishi  mumkin.  Agar  zarar  yetkazganlik  uchun  javobgarlik  uni  sug'urta  qilish 

majburiy  bo'lgani  sababli  sug'urtalangan  taqdirda.  shuningdek  qonunda yoki  bunday 

javobgarlikni  sug'urta qilish  shartnomasida nazarda tutilgan  boshqa hollarda sug'urta 

shartnomasi  o 'z  foydasiga  tuzilgan  deb  hisoblanuvchi  shaxs  zarami  sug'urta  puli 

doirasida to'lash to'g'risida bevosita sug'urtalovchiga talab qo'yishga haqli.

Yetkazilgan  zarar  uchun  javobgarlikni  sug'urta  qilishning  o'zga  xususivati 

shundan  iboratki.  bunday  sug'urta  zarar  yetkazilishi  mumkin  bo'lgan  shaxslar  (naf 

oluvchilar)  foydasiga tuziladi.

Javobgarlikni  sug'urta  qilish  shartnomalarida  sug'urtalovchi  va  sug'urta 

qilinuvchilar  bilan  qatorda  sug'urta  munosabatlarining  uchinchi  tomoni  sifatida 

aw aldan belgilanmagan uchinchi  shaxslar ham  ishtirok eta oladilar.118

Javobgarlikni  sug'urta  qilish -  sug'urta  qilinuvchiga  ehtimoliy  zararlar o'mini 

qoplovchi  sug'urtadir.  Sug'urta  qilinuvchi—jismoniy  shaxs  uchun  zararlar  shundan 

iboratki.  unga  nisbatan  da’vo  qo'zg'atilganida,  mulkni  sug'urta  qilishda  bo'lganidek 

mulkni  faqat bir qismi.  biron aniq buyumi emas, balki uning barcha moddiy boyliklari 

xavf ostida  qolishi  mumkin.  Sug'urta  qilinuvchi -  yuridik  shaxs.  agar  unga  nisbatan

rijieinKOB  A . a .   Op.iona  H.B.  OiepKH  3apvoe5KHoro  CTpaxoBaHUa  //  HHH  MiiH.cbiiHaHCOB  P.  M.:  «A

hkili

». 

1997.200  c.

175

---

uchinchi  shaxslar  tomonidan  da'vo  qo’ysalar.  javobgarlikni  sug’urta  qilinishi 

doirasidagi passivlar ortishini kompensatsiyalaydi.

Shartnomasiz  (delikt)  javobgarlikni  sug’urta  qilish  (O'zbekiston  Respublikasi 

FKning  918-moddasi)  hamda  yetkazilgan  zarami  qoplash  va  fuqarolik javobgarlikni 

shartnomaviy sug'urla qilinishiga  sabab bo'luvchi  fuqarolik  qonunlari  buzilishi  uchun 

javobgarlikni  sug'urta  qilish  (O'zbekiston  Respublikasi  FKning  919-moddasi)  turlari 

mavjud.

Javobgarlikni  sug'urta  qilishning  maqsadi -  sug'urta  qiluvchi  bo'lmagan 

jabrlanuvchiga zarami qoplash.

Amaldagi  qonun  hujjatlariga  muvoFiq javobgarlikni  sug'urta  qilishda  sug’urta 

qiluvchi  (yoki  bunday  javobgarlik  vuklatilish  mumkin  bo'lgan  boshqa  shaxsjning 

jismoniv  shaxsga yoki  uning mulkiga.  shuningdck yuridik  shaxsga yetkazgan  zararini 

qoplashi bilan bogiiq bo'lgan manfaatlari sug'urta obyekti deb  hisoblanadi.

Javobgarlik  deganda  bir  shaxs  tomonidan  boshqa  shaxsga  yetkazilgan  zarami 

qoplash tushuniladi va bu holat fuqaroviy javobgarlik deb hisoblanadi.  Bu javobgarlik 

boshqa  shaxsning  biron  manfaatlariga  zarar  yetkazilganidagi  muayyan  harakatlar 

(yoki  harakatsizliklar)  mavjud  boiganidagina  vuzaga  keladi.  Jinoiy  javobgarlikka 

tortiladigan  jinoyat  yoki  huquqbuzarlikni  ongli  ravishda  sodir  ctgan  shaxslami 

jazolash  maqsadidagi  jinoiy  javobgarlik  sug'urta  obyekti  bo"lib  xizmat  qila 

olmaydi.119

Javobgarlikni  sug'urta qilishda  sug’urtalovchi  tomonidan javobgarligi  sug'urta 

qilingan  shaxsning  xarajatlari  doirasidagi  sug'urta  to'lovi  amalga  oshiriladi.  Bu 

xarajatlar javobgarligi  sug'urta  qilingan  shaxsning  o'zi  yetkazgan  zararlami  (delikt 

yoki  shartnoma  buzilishi  natijasida) jabrlanuvchiga  to'lab  berish,  shuningdek jarima 

to'lash  (shartnomaviy  javobgarlik  majburiyatlari  kuchga  kirgan  hoilarda)  tufavli 

yuzaga keladi.'20

Sug'urta  qilishning  bu  turida  zarar  yetkazilguniga  qadar  shartnomaviy 

munosabatlar  mavjud  bo’lgan  yoki  bo'lmagan  uchinchi  shaxs  jabrlanuvchi 

hisoblanadi. 

To'g'ridan-to'g'ri 

jabrlanuvchidan 

tashqari 

vana 

bilvosita 

jabrlanuvchilar, ya’ni  zarar ularga bevosita  emas,  balki  uchinchi  shaxsga yetkazilgan 

zarar orqali yetkazilgan shaxslar ham mavjud bo'ladi.

Javobgarlikni  sug'urta  qilish — sug'urta  qilinuvchining  ehtimoliy  zarai’larini 

qoplab  beruvchi  sug'urta  hisoblanadi.  Sug'urta  qilinuvchi — jismoniy  shaxs  uchun 

zararlar  shundan  iboratki,  unga  nisbatan  da’vo  qo'zg'atilganida,  mulkni  sug'urta 

qilishda  bo'lganidek  mulkni  faqat  bir  qismi,  biron  aniq  buyumi  emas,  balki  uning 

barcha moddiy boyliklari xavf ostida qolishi mumkin. *

 2

li9EacaKOB M. H.  CipaxOBoe 

ntsto &

 

Bonpocax 

h

 orBeTax.  PocroB-Ha-ZtoHy:  (tJemmc,  2001. C.  318-344.

I2°EO.T:ianTeB P.T. CipaxoBOH otcnec  CjiOBapB-cnpaBOHraiK  M.: AHKHJI. 2005.

176

---

Sug'urta  qilinuvchi-yuridik  shaxs,  agar  unga  nisbatan  uchinchi  shaxslar 

tomonidan  da’vo  qo'ysalar,  javobgarlikni  sug'urta  qilinishi  doirasidagi  passivlar 

ortishini  kompensatsivalaydi.121 1

2

2

 1

2

3

Sug'urta qilinganlar uchun javobgarlikni  sug'urta qilish. bu:

- javobgarlik bo'yicha ehtimoliy  da'volardan himoya qilinish;

- sug'urta  ishtirokchilari  - sug'urta  qilinuvchilar  va  sug'urta  kompaniyasi 

o'rtasidagi javobgarlikni  sug'urta qilish  turi  bo'yicha  qayta  taqsimlanishi  va  shu yo‘l 

bilan o'z xarajatlarini minimallashtirish;

- m utaxassislar-sug'urta 

kompaniyasining 

huquqshunoslaridan 

yuridik 

maslahat olish va sud harajatlarini  qoplashdir.12"

Javobgarlikni  sug'urta  qilishdagi  xarajatlar  deganda  huquqlari  buzilgan  shaxs 

huquqini  tiklagani  yoki  tiklashi  uchun  sarflanadigan  mablag'lar,  uning  mulki 

yo'qolgani  yoki  shikastlangani  (real  zarar),  shuningdek,  ushbu  shaxs,  agar  uning 

huquqi  buzilmaganida,  odatdagi  fuqaroviy  munosabatlarda  olishi  mumkin  bo'lgan 

foydasi  (boy berilgan  foyda) tushuniladi.1"’

Fuqaroviy javobgarlik  bo'yicha  da’vo  taqdim  etish  uchun  quvidagilar  mavjud 

bo'lishi  lozim:

- jismoniy, ma’naviy, moliyaviy,  moddiy va boshqa zararlar:

- huquqbuzaming avbi yoki qonunga zid harakati (harakatsizligi), ular orasidagi 

bog'liqlik;

Javobgarlikni  sug'urta  qilishdagi  sug'urta hodisasini  tartibga  solishda  sug'urta 

qilinuvchi, 

sug'urtalovchi  va  jabrlanuvchi  o'rtasidagi  munosabatlar  ntuhim 

ahamiyatga ega.

Sug'urta  qilinuvchi  va  sug'urtalovchi  o'rtasidagi  munosabatlami  o‘z 

mohiyatiga  ko'ra  sug'urtachining  butun  ehtimoliy  javobgarligiga  o'xshamagan 

qoplash  munosabatlar  sifatida  belgilash  mumkin.  Sug'urta  qilinuvchi  cheklanmagan 

miqdorda javob  beradi.  lekin  zararlami  qoplash  faqatgina  sug'urta  puli  chegarasida 

taklif qilinadi.

Boshqa  tomondan,  javobgarlikni  sug'urta  qilish  doirasida  sug'urtalovchi 

javobgarlik  bo'yicha  jabrlanuvchining  to'g'ridan-to'g'ri  da’volari  bilan  bog'liq 

bo'lmagan  xarajatlarini  (masalan,  asoslanmagan  vajlardan  himoya  qilish  uchun 

sarflangan sud xarajatlari vah.k.) to'lashi mumkin.124

Javobgarlikni  sug'urta qilish texnik taraqqiyot,  fuqarolar o'z huquqlarini anglab 

yetishi,  aholining  moddiy  farovonligini  o'sishi,  zarar  miqdorining  ortishi  bilan  birga 

rivojlanib  boradi  va  hayotning  deyarli  barcha  sohalarini  qamrab  oladi,  bu  holat,  o'z

12IeaopoBaTA_ O

chobm

 capaxoBofi aeirreimHocTH: M.: EEK, 2001.

122MHpcsun,n

O

cho bbi

 

CTpaxoBoro oinHeca. 

ii

 T.:  TKS, 2009.  116  c.

123rB03aeHK0  A. A. 

O

cho bbi

 

cTpaxoBamw:  YxeSHHK. 

.7 

M.:  OnHaHCbi 

h

 

crarHCTHKa,  1998. 304  c.

124rn n 3 6 y p r A.  CrpaxoBaroie.  KpancHH Kypc. // C -Ilo:  tlHTep,  2002.  176  c.

177

---

navbatida,  bu  turdagi  sug’urta  turi  kelajakda  yetakchi  o'rinlami  egallashini  belgilab 

beradi.125