0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

1-MAVZU.

RISK NAZARIYASI  VA  LINING  SUG‘l ’RTADAGI  ROLI

1.1.  Risk h aq id a  um um iy  tu sh un cha

O'zbekiston  Respublikasi  mustaqilligidan  so‘ng  o'tgan  \'aqt  m obaynida  bank 

sohasi  rivojlanishi  uchun  katta  imkoniyatlar  yaratildi.  Tijorat  banklarining  faoliyati 

ushbu  qisqa  davrda  kutilgandan  ham  unumliroq  tarzda  takomillashdi.  Tijorat 

banklarining 

takomillashishiga 

sabab, 

0 ‘zbekiston 

Respublikasining 

jahon 

xo'jaligidagi  ishtiroki  salm og'i  oshib,  xalqaro  iqtisodiy  m unosabatlar  k o iam i 

kengayib  borayotganidadir.  Bu  borada  banklaming  o 'm i  barchaga  m a'lum .  Shu 

sababli  hozirgi  kunda  banklar  faoliyatida  risklami  aniqlash.  ulami  tahlil  qilish  va 

baholash  hamda  kamavtirish 

usullarini  qo'llash  tijorat  banklarining  asosiy 

vazifalaridan biriga aylandi.

Har  qanday  iqtisodiy  faoliyat  foyda  olishga  qaratilganidek  tijorat  banklari 

faoliyatida  ko'zlangan  natija — bu  birinchi  navbatda  foyda  olishdir.  L1  esa  albatta  risk 

bilan  bog'liq  bo'ladi.  Risk  tadbirkorlik  faoliyatining  eng  asosiy  elementlaridan  biri 

hisoblanib,  u  keng  m a’noga  ega  bo'lgan  ko'p  qirrali  tushunchadir.  Shuning  uchun 

bank 

faoliyatining  samaradorligiga  erishish, 

uning  moliyaviy 

barqarorligini 

ta’minlash  uchun  iqtisodiyotdagi  mavjud risklar.  ulaming  bank  faoliyatiga ta'sir qilish 

tomonlarini  chuqur o'rganib chiqish zarur.

Iqtisodiyot  fanining  nazariyasi  va  amaliyotida  risk  kategoriyalari  juda  yuqori 

o'rinni  egallaydi.  Bu  kategoriyalami  umumiy  nazariyasini  yaratish  va  uni  amaliv 

natijalarga  tatbiq  etish  fan  olamida juda  ko'p  ilmiy  izlanishlami  talab  qiladi.  Hozirgi 

kungacha  jahon  olimlari  tomonidan  fan  olamiga  olib  kirilgan  juda  ko'plab  risk 

to‘g ‘risidagi  tushunchalar ulami  yuzaga keltiruvchi  omillami  oldini  olish.  baholash va 

boshqarish  usullari  hanuzgacha  to'liq  ishlab  chiqilmagan.  Bu  esa  riskni  obyektiv  va 

subvektiv  jihatdan  yanada  to'liqroq  o'rganishni,  ulami  funksiyasini.  qonun  va 

qoidalarini yanada umumlashtirishni talab qiladi.

Riskni  yuzaga  kelish  tarixini  insonni  paydo  bo'lishi  bilan  bog'lash  mumkin 

yoki  inson  hayotini  m a'lum   bir  qismi  deb  izohlash  mumkin.  Rus  olimi  A.P.  Algin 

riskni yuzaga  kelishini  shunday  izohlab o'tadi,  “Risk-shunday  umumlashgan  hodisaki 

u  inson  sivilizatsiya jarayonini  rivojlanishi  bilan  chambarchas  bog'liqdir"-deydi.1 Bu 

jum la  ko'pgina  munozarali  ko'rinsada,  ammo  haqiqatdan  to 'g 'ri  yondoshadigan 

bo'lsak  hayotiy  tomonlama  eng  sodda  yo ‘l  bilan  asoslab  berilgan.  Riskni  nazariy 

jihatdan  sodir  boTish  jarayonini  aniqlash  juda  murakkab,  chunki  bu  jarayon 

birinchidan,  risk  to'g'risidagi  tushunchalar  umumlashtirilayotgan  b o isa ,  ikkinchidan 

riskni  alohida  o'rganish  bo'vicha  ilmiy  izlanishlar juda kam.  Bu  esa risk  nazariyasini 

iqtisodiy  nazariyani  yoki  boshqa  fanlami  ma'lum  bir  qismi,  boTimi  sifatida  emas, 

balki alohida bir “risk-nazariyasi'’  fani  sifatida o'qitish, o'rganish lozim bo'ladi.

Ma'lumki,  risk  so'zi  barcha lug'atlarda “zarar ehtimoli"  m a'nosida ta ’riflanadi. 

Xavf-xatar  amalga  oshirilgan  bitim,  kelishuv  yoki  bozoming  boshqa  tranzaksivasi 

natijasida  qat’iyy  ishonmaslikni  bildiradi.  Bu  tabiiy  albatta,  chunki  tijoratda u yoki  bu *

 3

1 A.iMiiH  A .n . 

P

h c k

 

h

  e ro   p o jib  

b

  0 6

iuc

c l

 B C U H oii  >

k io h h

,  -  

M 

\

1

i

,

ic j ii

. 

1989

, 

188

  6.

3

---

xo‘jalik  operatsivalar  xususiyatlaridan  kclib  chiqadigan  pul  yo'qotishlar  xavfi  doim 

mavjud bo'lgan va boiadi.

Risk-sug'urta  munosabatlari  paydo  bo'lishining  asosiy  shartidir.  Risk  bo'lmas 

ekan,  sug‘urtaning  boiishi  mumkin  emas.  Riskning  hajmi,  miqdori  chtimollar 

nazariyasi  va  matematik  statistika  usullari  yordamida  aniqlanadi.  Sug'urta  risklarini 

tahlil qilish  ulami  2 tayirik guruhga bo'lishni  taqozo etadi.  YA’ni,  risk sug'urtaviy  va 

sug'urtasiz bo‘ladi.

Sug‘urta  shartnomalarida  o‘z  aksini  topgan  risklar  sug'urtaviy  risklar  deyiladi. 

Risk  bahosini  pulda  ifodalanishi  sug'urta  stavkasini  tashkil  etadi.  Risk  doimiy 

ko'rsatkich  emas,  balki  u  doimo  o‘zgarib  turadi.  Bu  o‘zgarishlar  iqtisoddagi  va 

boshqa  sohadagi  o‘zgarishlar  bilan  chambarchas  bog'Iiqdir.  Sug'urta  tashkiloti  riskni 

rivojlanishini.  holatini  doimo  kuzatishi  lozim.  ya'ni  tcgishli  statistik  hisob  olib 

borishi. vig‘ilgan ma'lumotlami qayta  ishlashi va tahlil  qilishi  kerak.

Riskni baholash uchun  uni quyidagi  turlarga bo'lish  mumkin:

1) Sug‘urtalanishi mumkin bo'lgan  risklar.

2) Sug'urtalanishi  mumkin bo'Imagan risklar.

Riskning  eng  katta  guruhini  sug'urtalanishi  mumkin  bo'lgan  risklar  tashkil 

etadi.  Quyida  keltirilgan  mezonlar asosida sug'urta  riskini  sug'urtasiz  risklardan  farq 

qilishi mumkin:

a) risk tasodifiv xarakterga ega bo'lmog'i kerak :

b)  sug'urta  hodisalarini  ro'y  berish  faktining  vaqti  va  makonining  noma’lum

bo'lishi;

d) xavf solish manbasiga ko'ra risklar tabiatning  stixiyali  kuchlari  bilan  bog'liq 

risklari  va  moddiy  boylikni  o'zlashtirish  oqibatida  insoniyatni  tabiatga  ta’siri  bilan 

bog'liq risklar.

Risklami  turkumlashda  katta  halokatli  risklar  alohida  o'rin  tutadi.  Chunki 

bunday  risklar ro'y  berishi  natijasida  ko'plab  obvektlar  virik  miqdorda  zarar  ko'rishi 

mumkin.  Katta  halokatli  risklarga  zilzila,  sunami,  kuchli  shamol  misol  boiishi 

mumkin.  Yuqorida  aytilgan  risklardan  tashqari  ekologik,  siyosiy  va  maxsus  risklar 

boiishi mumkin.

Risk  menejmenti  (riskni  boshqarish)  -   riskni  chegaralash  yoki  kamaytirish 

bilan  bog'liq  tadbirlar  yig'indisi.  Amaliyotda  riskni  boshqarish  quyidagi  tartibda 

amalga oshiriladi:

R i s k n i

a n i q l a s h

3

R i s k n i

b a h o l a s h

0

R i s k n i   n a z o r a t  

q i l i s h

i = )

R i s k n i

m o l i y a l a s h t i r i s h

Riskni  aniqlash, masalan ssuda oluvchilaming ssudani  o'z vaqtida qaytarib bera 

olmaslik  riski  darajasi  aniqlanadi  va  sug'urtalanadi.  Kredit  oluvchi  shaxsning 

molivaviy  holati  qanday  aktivlarga  ega  ekanligi,  ioyihada  hisob-kitob  qanchalik 

asoslanganligi  va hokazo.

Riskni  baholash  -   risk  holatlari  aniqlanadi,  riskni  sodir  bo'lish  ehtimolligi, 

aktuar hisob-kitoblar,  statistik  kuzatuvlar,  ehtimollar  nazariyasi  asosida baholanadi  va 

sug'urtalanayotgan  obyektga  nisbatan  risk  darajasi  aniqlanib  sug'urta  tarift 

hisoblanadi.  Sug'urta tarifining stavkasi — bu risk bahosidir.

4

---

Riskni  nazorat  ctish  -   bu  sug'urta  kompanivasining  vakili  tomonidan 

sug'urtalangan  obyekt  holatini.  uning  saqlanish  ustidan  kuzatuv  ishlarini  olib  borishi. 

Shuningdek,  uning  saqlash  xavfliligi  talablariga  javob  berishi  tekshiriladi.  Qator 

obyektlami vaxshi saqlash uchun  zarur tavsiya va maslaxatlar beriladi.

Riskni  moliyalashtirish  -   bu  riskni  aniqlash,  baholash  va  nazorat  etish  bilan  bog'liq 

hamma xarajatlami qoplash.

Riskni  boshqarish metodi  deganda. 2 turdagi xatti-harakatlar tushuniladi:

a) bir xil turdagi  risk ostidagi  tadbirkorlar o'rtasidagi xatami qayta taqsimlash:

b) sug'urta tashkilotiga yordam uchun murojaat qilish.

Riskni  sug'urtalash  risk  darajasini  pasaytirishning  eng  keng  tarqalgan  va 

muhim  usulidir.  O 'z  mohiyatiga  ko‘ra  sug'urtalash.  turli  risklarlaming  kutilayotgan 

ta'sirida  yuzaga  keladigan  zararlami  qoplash  uchun  mo'ljallangan  resurslami 

oldindan zaxiralashning shakli  bo'lib hisoblanadi.

Sug'urtalashning  iqtisodiy 

mohiyati 

shundaki,  unda  alohida  sug'urta 

qildiruvchi  tomonidan  kutilayotgan  zarardan  sezilarli  darajada  kam  summada 

belgilangan  badalni  o'tkazish  orqali  zaxira  (sug'urta)  fondi  yaratilishi  va  sug'urta 

hodisasi  ro'y  berishi  bilan  sug'urta  qoplamasini  olishdadir.  Shunday  qilib.  riskning 

katta  qismini  sug'urta  qildiruvchi  tomonidan  sug'urtalovchiga  o'tkazish  jaravoni 

amalga oshiriladi.

Riskni  sug'urtalash  mohiyati  bo'yicha  belgilangan  to'lov  evaziga  ma’lum 

darajadagi  risklarni  sug'urta  kompaniyasiga  o'tkazishdir.  Bu  holatda,  foydalilikning 

ma’lum  darajada  kamayishi  hisobiga  ko'zda  tutilmagan  holat  mavjud  bo'lmaydi. 

Sug'urtaga  yaratilgan  pul  fondining  maqsadliligi.  uning  resurslarini  oldindan 

kelishilgan  hollarda  faqatgina  yo'qotishlami  qoplash  uchun  sarflanishi.  munosabatlar 

xarakterining ehtimolligi. m ablagiaming qaytarishliligi xosdir.

Bozor  munosabatlari  takomillashuvi  iqtisodiy  inlratuzilmaning  qaror  topishi 

bilan  birgalikda  kechadigan  jarayondir.  Sug'urta  faoliyati  iqtisodiy  infratuzilmaning 

ajralmas  qismi  sifatida  bir  tomondan.  ijtimoiy  kafolatni  ta’minlasa,  ikkinchi 

tomondan,  shartnomaviy  majburiyat  va  tariflar  mexanizmi  orqali  turli  sug'urta 

risklaridan  ogoh  etish  negizida  iqtisodiyot  subyektlari  manfaatlarining  himoyasini 

ham o 'z zimmasiga oladi.

Sug'urta  faoliyati  jismoniy  va  yuridik  shaxslar  manfaatlarini  himoya  qilish, 

ulaming risklar yuz  berishi  oqibatida ko'rishi  ehtimol  bo'lgan  zararlarini  qoplashning 

zaruriy  vositasi  sifatida paydo bo'ldi  hamda ri%'ojlandi.  Shunday  anglanilgan  zarurat -  

aniq sug'urta manfaatlari  negizida sug'urta munosabatlari yuzaga keldi.

Sug'urta  munosabatlari,  ulaming  tashkiliy  shakllari  qandayligidan  qat’iyy 

nazar,  sug'urta  fondini yaratish va undan  foydalanish jarayonidir.  Ta’kidlash  lozimki. 

sug'urta  munosabatlari  -   murakkab  va  keng  qamrovli  molivaviy-pullik  iqtisodiy 

munosabatlar bo'lib.  ular yuzaga kelishi  uchun  o'zaro  bog'liq  shart-sharoit  majmuasi 

mayjudligi ham  muhimdir.

Riskni  boshqarish  usuli  sifatida  sug'urtalash  chora-tadbirlaming  2  ta  shaklini 

anglatadi:

1) sug'urta kompaniyasiga yordam  so'rab murojaat qilish;

2)  bir  turdagi  riskka  uchragan  tadbirkorlar  guruhi  o'rtasida  zarami  taqsimlash 

(o'z-o'zini sug'urtalash).

5

---

Umumiv  holda,  riskni  boshqarish  deganda.  keyingi  zarar  miqdorini 

chegaralashga olib  keladigan  oldini  olish  xatti-harakatlar konkret  to'plami  yordamida 

favqulodda vaziyatlardagi  himoyalanishni  anglatadi.

Dunyo tajribasida moliyaviy risklar sug'urtalashni  amalga oshirish  keng yo'lga 

qo'yilgan.  Moliyaviy risklar sug‘urtasi  mamlakatning bir maromda rivojlanishi  uchun 

xizmat  qiladi  hamda  iqtisodiy  va  ijtimoiy  muxitdan  kelib  chiqib  o'ziga  xos  biznes 

muxitini varaladi.

Yana  muxim  xususiyatlaridan  biri  bu  sug'urta  bodisasi  sodir  boMganda 

moliyaviy  zararlami  qoplab  beradi.  Moliyaviy  risklar  sug'urtasi  ko‘p yillardan  buyon 

iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda muvaffaqiyatli qo'llanilib kelinmoqda.