0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. T. Turdiyev elektrotexnika va elektronika asoslari

7.4. 0 ‘zgarmas tok mashinalari
0 ‘zgarmas tok dvigatellari hozirgi vaqtda asosan elektr transportda — metro, trolleybus, tramvayda qo‘llanilmoqda. Bunga sabab barcha elektr dvigatellar orasida faqat o‘zgarmas tok dvigatellarining aylanish tezligini ravon va bir tekis o‘zgartirish mumkin. 0 ‘zgarmas tok generatorlarining kuchla-nishi ravon boshqariladi. Shunga muvofiq bu generatorlar avtomatika va telemexanika qurilmalarida keng qo'llaniladi. 0 ‘zgarmas tok mashinalari qaytarlik xossasiga ega. Barcha o‘zgarmas tok dvigatellari generator rejimida, generatorlar esa dvigatel rejimida ishlay oladi. 0 ‘zgarmas tok mashinasi (0 ‘TM) uchta qo‘zg‘almas qism, aylanuvchi qism va kollek-tordan tuzilgan. Mashinaning qo‘zg‘almas qismi — induktorda bosh va yordamchi qutblar joylashgan bo‘lib, bu qutblarning o‘zagi elektrotexnik poiat plastinkalardan yigilgan. Bosh qutblarda uyg‘otish chulg'amlari joylashtirilgan boiib, ketma-ket ulangan va ular asosiy magnit maydonni hosil qiladi. Bosh qutblar orasiga yordamchi qutblar joylashti-rilgan. Faqat katta quvvatli mashinalardagina yordamchi qutblar boiadi. Ular cho‘tkalar ostidagi uchqunni kamay-tirish uchun qo'shimcha magnit maydon hosil qiladi.
Mashinaning aylanuvchi qismi yakor deyiladi. Yakorning o‘zagi ham elektrotexnik poiat plastinkalardan silindr shaklida ishlangan. Yakor ariqchalariga chulg‘am joylashtirilgan. Chulg‘amning ketma-ket ulanuvchi ikki seksiyani tutash-tiradigan uchlari kollektor plastinkalariga ulangan (7.4- rasm).
Kollektor alohida mis plastinkalardan silindr shaklida yasaladi. Har bir kollektor 5080 ta plastinkadan yig'ilgan. Kollektor generatorda mexanik to ‘g‘rilagich vazifasini
83

www.ziyouz.com kutubxonasi

induktor
kollektor va cho'tkalar

yakor

7.4- rasm.

bajaradi, ya’ni yakor chul-g‘amlarida induksiyalangan EYK ta’sirida oqayotgan o‘z-garuvchan sinusoidal tokni o‘zgarmas tokka aylantirib, tashqi elektr zanjiriga (tar-moqqa) uzatadi.
0 ‘zgarmas tok genera-torining ishlash prinsipi elek-tromagnit induksiya qonuniga

asoslangan. Statorda joylashgan uyg‘otish chulg‘amlaridan o‘zgarmas tok o‘tganda, bu tok bir jinsli o‘zgarmas magnit maydon hosil qiladi. Yakor tashqi mashina vositasida magnit maydonda aylantirilganda uning chulg‘amining har bir seksiyasida EYK hosil bo‘ladi. Bu EYK quyidagi formuladan aniqlanadi:
E = B ■v • / • sin a.
Har bir seksiya EYK ini kollektor va cho‘tkalar orqali bir tomonga yo‘nalgan pulsatsiyalanuvchi tok hosil qiladi. Seksiyalar soni va demak, kollektordagi plastinkalar soni ham ko‘p bo‘lgani tufayli EYK ning qiymati yetarli darajada katta bo‘ladi, tokning pulsatsiyalanishi pasayadi. Yuqoridagi EYK formulasidagi chiziqli tezlikni quyidagicha ifodalash mumkin:
v = 2^T- p -r ⁿ

60
bunda: p — juft qutblar soni r — qutblar markazlari ora-sidagi masofa (radius), n — yakorning aylanish tezligi.

Agar magnit oqimi 0 = - ekanligini nazarda tutsak, yakorning

r

EYK formulasini quyidagicha yozish mumkin: E = C- n - 0 ,

P , yy

bundan:C = ------—EYK doimiysi—konstruktiv o'zgarmas

60. 
    x
    

kattalik bo‘lib, bunda: w — yakor chulg‘amidagi o‘ramlar soni. 7.5- rasmda mustaqil uyg'otishli generatorning elektr sxemasi ko‘rsatilgan. Induktorda joylashgan uyg‘otish chul-g‘ami hosil qilgan magnit maydonda yakor aylantiriladi. Yakor
84

www.ziyouz.com kutubxonasi

x

toki— = 0 bo‘lib, n — const, ya’ni yakorning aylanish tez-

ligi o‘zgarmas bo‘lganda, yakor EYK ning uyg‘otish tokiga bog‘liqlik grafigi. Mustaqil uyg‘otish generatorining salt ishlash xarakteristikasini sharhlashdan oldin uyg‘otish toki magnit oqimiga proporsionalligini eslab o‘tish kerak. Uyg'otish tokini noldan oshirib borilsa, EYK formulasiga muvofiq, salt ishlash rejimi bo‘lgani uchun oshib boradi va 1- egri chiziq yasaladi. Uyg‘otish tokini kamaytirib borib 2- egri chiziq yasaladi.
Bu grafikning to‘g‘ri chiziqli qismi yakorning o‘zagi to‘yinmagan holatiga, egri chiziqli qismi esa to‘yingan holatiga to‘g‘ri keladi. Uyg'otish toki nolga teng bo‘lganda, formulaga muvofiq, EYK ham nolga teng bo‘lishi kerak. Le-kin xarakteristikada EYK nolga teng emas. Bu barcha elektrotexnik materiallarga xos bo‘lgan qoldiq magnit maydon (magnetizm) ta’siridir.