Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Бетон маркаси
100
150
20 0
250
300
350
40 0
450
5 0 0
60 0
Цемент маркаси 
(пластик қоришма)
300
30 0
4 0 0
4 0 0 -
50 0
4 0 0 -
500
4 0 0 -
500
5 0 0 —
60 0
5 5 0 —
600
60 0
60 0
Тўлдиргичлар. Қум майда тўлдиргичдир. Бетон тайёрлашда Ўрта 
Осиёда асосан дарё, тог ёки бархан қумлари ишлатилади.|Ъетон 
учун ишлатиладиган қумнинг таркиби тоза бўлиши ксрак1 Қум тар 
кибида кўп учрайдиган зарарли аралашмалар (гипс, слюда, пи­
рит, чанг ва лой заррачалари, органик моддалар) бетоннинг си­
фатини пасайтиради.
Қумдаги слюда микдори 0,5 %дан, сульфатли бирикмалардан — 
пирит (F eS 2) билан гипс қумда 1 %дан ортмаслиги лозим. Улар 
цемент тошини емиради, яъни бетон чидамлилиги камаяди..
Гил заррачалари билан чанглар қум донасининг сиртини қоп- 
лаб цемент тоши билан ўзаро бирикишига тўсқинлик қилади ва 
бетоннинг мустаҳкамлигини камайтиради. Табиий қумлардаги гил 
ва чанглар 3 %дан, майдалаб туйилган қумларда эса 5 % ортмасли­
ги лозим^\
Қумдаги органик аралашмалар жуда зарарлидир. Чунки улар,
316

---

айниқса, органик кислоталар бетон 
мустаҳкамлигини камайтиради (12.1- 
расм) ва ҳатто цемент тошини аста- 
секин бузади.
Қумнинг майда-йириклиги сифатли 
бетон олишда катга аҳамиятга эга. Ҳар 
хил йирикликдаги кумлар (0,15 мм. дан 
5 мм. гача) ўзаро ғовак ва бўшлиқларни 
тўлғизиш ҳисобига зичлиги катта бўла- 
ди. Бу ҳолда бетон учун сарфланадиган 
цемент тежалади. Агар кумда бўшлиқ кўп 
бўлса, бетон учун цемент харажати ор­
тади, зичлиги эса камаяди. Кумнинг май­
да-йириклиги стандарт ғалвирда аникутанади. Ғалвир катгаликлари- 
нинг ўлчами одатда, 5; 2,5; 1,25; 0,63; 0,31 ва 0,14 мм бўлади.
Кум устма-уст қўйилган ҳар хил кўзли ғалвирларда элангандан 
сўнг ҳар қайси ғалвирда қолган қолдиқ тортилади ва кумнинг май- 
да-йириклигининг умумий оғирлигига нисбати фоиз ҳисобида аниқ- 
ланади. Кум катакларининг ўлчами 5,0 мм. га тенг бўлган ғалвир- 
дан бутунлай ўтиши ёки қолган қолдиқ5 %дан, 0,14 мм.ли ғалвир- 
дан ўтганлари (гил, чанглар) эса 10 %дан ортмаслиги керак. Ҳар 
қайси ғалвирда қолган қолдиқ кумнинг майда-йириклик даража- 
сини ифодалайди. Бундан ташқари, ғалвирдаги қолдик^арни ўзаро 
кўшиб, жами қолдиқ топилади.
Кумлар йирик, ўртача, майда ва жуда майда турларга бўлинади 
(12.2-жадвал). Майда тўлдиргичларнинг бетонга яроғуш эканлиги- 
ни уларнинг майда-йириклигини кўрсатувчи график орқали \ам 
аникутш мумкин (12.2-расм). Кум ҳар томонлама сифатли бўлса, 
элаш натижалари графикда зич чизилган чегара ичида бўлади. Агар 
эланиш эгри зич чизиқлар чегарасининг юқорисидан ўтса, кум 
майда, пастдан ўтса, йирик ҳисобланади.