Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

М А Т Е Р И Я Н И М А ?
Коинотдаги борлиқ 
материя 
деб аталади. Материя икки хил 
бўлади: органик ва анорганик. Ўсимликлар, ҳай вонотдунёси, одам- 
лар тирик органик материядир. Ёғоч бўёқлар, битум, пластмасса 
кий им -кечак ёки озиқ-овқатлар ҳам тирик материянинг маҳсули. 
Қолган барча борлиқ — темир, шиша, цемент, ғишт кабилар анор­
ганик материядир. М атериянинг шакли, ҳолати ёки уни нг тузили- 
шидан қатъи назар у атомлардан ташкил топган. А томнинг ўзи 
унинг марказий ўзаги атрофида ҳаракатланувчи электронлардан 
ташкил топган. Электрон эн г кичик электр токини узатувчи зарра-
150

---

чалардан иборат. Атомлар бир хил бўлмайди. Уларнинг тури жуда 
кўп. Атомларнинг ўзаро бириккан ҳолати 
модда 
деб аталади. М аса­
лан, темир, цемент, оҳак, гипс ва ҳ.к. М одданинг энг кичик зар- 
рачаси 
молекула 
деб аталади. М олекулаларнинг жойлашиши қан- 
чалик зич бўлса, ашё шунча оғир ва мустаҳкам бўлади. Материя 
бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиши мумкин, аммо йўқ бўлиб 
кетмайди.
TO FJ1AP ҚАНДАЙ ПАЙ ДО Б Ў Л Д И ?
Маълум шароитда ер сатҳи ни нг ўзгариш идан тоғлар пайдо 
бўлади. О б-ҳаво, сув ва муҳитнинг таъсирида тоғлар емирилади, 
кичраяди, йўқ бўлиб кетади. Тоғлар пайдо бўлишига кўра 4 га 
бўлинади.
Ер қаърининг юқори босими таъсирида ж инс қатламлари 
эгилади, гўёки ойсимон шаклидаги тоғ жинслари қатламли тоғлар 
ҳосил бўлади. Ернинг юза қатламларининг сиқилиши натижасида 
пайдо бўлган тоғ ж инсларини Альп тоғларида кўриш мумкин. 
Гумбазсимон тоғ ер остидаги вулқонни нг юқори босимида ер 
қатлами кўтарилишидан ҳосил бўлган. Яхлит тоғлар ер қатламининг 
катта бир қисми чўкиши ва кўтарилиши натижасида ҳосил бўлган. 
Бунга мисол қилйб Невададаги узунлиги 740 км, эни 150 км. ли 
тоғларни келтириш мумкин.