Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Курилишда кенг тарқалган деворбоп табиий тошлар куйидаги
139

---

5. l l -расм.
Оҳактошдан тайёрланган 
тўғри бурчакли тоштахталар.
маркаларга бўлинади: чи ғаноқтош
4; 7; 10; 15; 25; 35; 50; 
вулқон туфи, 
майда ғовакли оҳактош 
3,5; 5,0; 7,5; 
100; 150; 200. 
Енгил тош ларнинг 
зичлиги бир-биридан катта фарқ 
қилади 
(900— 1800 
к г /м 3). Енгил 
жинслардан тайёрланган деворбоп 
тош ларнинг юмшаш коэф ф и ц и ­
енти 0,6 дан кам бўлмаслиги керак. 
Деворбоп тошлар қуйидаги ўлчам- 
ларда тайёрланади (мм): 
4 9 0 x 2 4 0 x 1 0 0 ,
5 1 0 x 2 5 0 x 2 1 5 ,
3 9 0 x 1 9 0 x 8 8 ,
3 8 0 x 3 8 0 x 2 1 5, 
3 9 0 x 1 9 0 x 2 8 8 , 3 8 0 x 1 8 5 x2 1 5 .
Томларни ёпишда табиий жинс­
лардан, асосан , лойли сланецлар 
ишлатилади. Лойли сланецни юпқа 
пластинкаларга бўлиб 
томбоп тах- 
тачалар 
ишланади. У н и н г катталиги 
250х 150 
дан 
600x350 
мм. гача, 
қалинлиги 
5— 8 
мм. Эгилишдаги мустаҳкамлик чегараси 
16 
МПа, 
совуқ қа чидамлилиги эса 
25 
циклдан кам эмас. Лойли сланец 
тахтачалар томларни ёпишда, ёғоч ёки қамиш плитали деворларни
қоплашда ишлатилади.
Ўзбекистоннинг табиий 
тош ашёлари
Республикам и зда кури­
лиш ашёлари ишлаб чиқариш 
учун яроғуш барча турдаги 
минерал хом ашёлар мавжуд. 
Т ош , қум , туп роқ, ш ағал, 
о ҳ а к т о ш , г и п с , к а р б о н а т
жинслари, асбест, бўр, мар­
мар, тальк, вермикулит, пер­
лит кабилар шулар жумла- 
сидандир. Бетон, қоришма, 
си л и к а т бую м лар, п и ш и қ 
5 .12-расм.
Табиий тош буюмларининг 
ҒИШТ, 
ҒОвак тўлдирувчилар, 
турлари:
сирланган пардозбоп сопол
а  — чорқирра тош ; о — иунилган;
в -  тўсинбоп. 
плиталар, иссиқликдан муҳо-
140

---

фазаловчи, гидроизоляцияловчи ва умумий қурилиш аш ёларнинг 
чидамлилигини ортирувчи ашёлар ишлаб чиқариш учун хом ашё 
захиралари етарли.
Ҳозирги кунда табиий тош ашёларни ишлаб чиқариш, улар 
асосида самарали ва замонавий қурилиш ашёлари тай ёрлаш , 
технологияларни ривожлантиришда янги ча усул билан ёндашиш
ва қурилиш саноатини бозор талабларида бошқариш тизимини 
қайта кўриб чиқиш талаб этилади. Б уни нг учун барча корхона ва 
заводларнинг техник базаларини бутунлай ўзгартириш керак бўлади. 
Фойдали ер ости бойликларини қазиб олиш ва қайта ишлаш т е х ­
нологик тизимларини ғарб давлатларидан имтиёзли кредит билан 
тендер усулида сотиб олиш ёки инвестиция йўли билан етакчи 
фирмаларни республикага жалб этилса, юқоридаги муаммоларни 
ҳал этиш мумкин бўлади.
Республикадаги табиий тошларни қайта 
ишлаш корхоналари
Тошларни қайта ишлаш Ўзбекистон учун ўзига хос тарихга 
эгадир. Республикамизда ихтисослаш ган махсус йирик корхона- 
ларда тошларни қазиб олиш ва қайта ишлаш X X асрнинг 60- йил- 
ларидан бошланди. Республикамиз мустақилликка эриш гандан 
сўнг, аниқроғи 1995— 1996 йилларда, кўпгина м уассаса ва хусусий 
фирмалар Италияда ишлаб чиқарилган замонавий технология- 
ларини олиб келдилар. Натижада, табиий тошларни қазиб олиш 
ва уларни қайта ишлаш саноати юксала бошлади.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар М аҳкам асининг 1997 йил- 
даги махсус қарорига биноан тош қазиб олувчи ва уларни қайта 
ишловчи барча корхоналарнинг эскириб қолган техни к базасини 
бутунлай янги машина ва асбоб-ускуналар билан алмаштириш 
вазифаси қўйилди. 1998 йилдан бошлаб «Ўзқурилишашё» ОАУ га 
қарашли корхоналар, Навоий тоғ-металлургия комбината, «Ўзавто- 
йўл» концерни, Америка, Австрия, Англия ва Греция давлатлари 
билан тузилган қўшма корхоналар ҳамда хусусий корхоналар ўзла- 
рининг моддий базасини илғор чет эл ускуналари билан жиҳоз- 
лаш ишларини бошлаб юбордилар.
Ўзбекистонда 2000 йилнинг бошларига келиб 1 млн. 125 минг м2 
қоплама табиий тош ашёлари ишлаб чиқарилди. Республикамиздаги 
корхоналарнинг иш унумини 2 марта ошириш имконияти бор.
Ҳозирда Республикамиздаги барча корхоналар қуйидаги йўна- 
лишлар бўйича фаолият кўрсатмоқцалар: табиий тош қоплама
141

---

буюмлар ишлаб чиқарадиган корхоналар; мармар, гранит ва тра­
вертин блоклари; шағал, қум, чақи қ тош, харсангтош лар; шиша, 
сопол, ф осф ор, чинни буюмлари саноати учун хом аш ё — дала 
шпати ва доломит тошлари; пардозбоп майда тошлар ва мармар 
харсанглари; табиий тош нақш боп (м о заи ка), полбоп ва халқ 
истеъмол моллари ишлаб чиқарувчи корхоналардир.
Хорижий давлат технологиялари билан жиҳозланган К,ашқадарё 
ва Самарқанд мармар А У лари тоғ жинсларини кесиш да олмос - 
арқон арраси ёки сувни нг юқори босимида кесувчи машиналардан 
фойдаланмоқдалар. Улар 15 минг куб метргача мармар харсанг- 
ларини арралаб блоклар тайёрлаши мумкин. Л екин республика- 
мизнинг бундай блокларга бўлган эҳтиёжи фақатгина 78 м и нг.м 3. 
ни ташкил этади.
Ғозғон мармари кўпгина давлатларда ишлатилади. Мармар захи- 
раларини ўрганиш , борларидан тўла фойдаланиш учун то ғ ж и нс­
ларини қайта ишлаш ва самарали ашёлар ишлаб чиқаришни 3 ,5 — 
4 баробар ошириш мумкин.
Х алқ хўжалиги учун энг қимматли кварц, дала шпати кон ц ен ­
трата, озуқа уни каби хом ашёлар, ш унингдек, шиша, чи нни ва 
сопол ишлаб чиқарувчи корхоналар Ўрта Осиёда фақат Республи- 
камиздагина мавжуд.
М устақиллик шарофати билан У збеки стан шаҳарларида саноат 
ва уй-жой бинолари қуриш ва уларга пардозбоп қоплама ашёларни 
кўплаб ишлатиш, ш унингдек, халқаро талабларни қондирувчи кўп- 
рик, автойўл ва темир йўллар қурилиши жадал суръатларда ривож- 
ланиш и туфайли табиий тошлар кўплаб қўлланила бош ланди. 
Қурилиш учун зарур бўлган табиий тош ашёларни қидириш ишлари 
Ўзбекистонда яхши йўлга қўйилган. Ҳозирда мавжуд қазилма бой- 
ликлар захиралари қурилиш талабларини бир неча ўн йилларгача 
қондира олади.
Маҳаллий табиий тош захиралари
Устю рт ва М ангистаудаги чиғаноқтош конидаги қазилмалар 
сифатли ва захираси жуда кўп ҳисобланади. Енгил ғовак аш ёнинг 
ўртача зичлиги 450 кг/м 3 ни ташкил қилади. Бу хом ашё Қашқадарё 
вилоятининг Д еҳқонобод конида қазиб олинмоқда. Уларни оддий 
арралар билан ҳам кесиб керакли ўлчамдаги блоклар олиш мумкин. 
Чиғаноқтош иқдим таъсирига чидамлилиги билан бирга юқори 
декоратив сиф атга ҳам эга. Улар портландцемент ва оҳак ишлаб 
чиқаришда ҳам ишлатилиши мумкин.
142

---

Тарихда оҳактош блокларидан ҳар хил иншоотлар қурилганлиги 
ва бундай ёдгорликларнинг ҳозиргача сақланиб келаётганлиги бизга 
маълум. Диёримиздаги ноёб тарихий ёдгорликлар С амарканд ва 
Бухородаги обидалар, Мисрдаги Хеопс пирамидаси, Париждаги 
машхур биби Марьям ибодатхонаси, Италиядаги кўплаб қадимий 
ёдгорликлар бунга мисолдир.
Чиғаноқтош захиралари Сурхондарё вилоятида кенг тарқалган. 
Т ош кент яқинидаги чиғаноқтош қатламларининг қалинлиги 5— 
20 метрга етади. Бу чиғаноқтошлардан Оҳангаронда портландцемент 
олиш учун фойдаланилмокда. Бухоро шахри яқинидаги чиғаноқтош 
қатламларининг қалинлиги 150 метрга етади. Бекобод тумани 
яқинидаги Мўғултов ва Ф арҳод тоғи қояларининг ҳаммаси қора 
ва кулранг чиғаноқтошлардан иборат. Бу чиғаноқтош лар цемент 
ишлаб чиқарувчи заводларни 100 йилгача таъминлай олади.
Оҳангарондан то Ангренгача бўлган йўлнинг шимоли-ғарб то- 
монида чиғаноқтош захиралари ястаниб ётибди. Бу ерларда чиға- 
ноқтош қатламининг қалинлиги 20 метрга етади. Сопол ашёларбоп 
соз тупроқ қатламининг қалинлиги эса 10 метрга етади. Булардан 
ташқари, бу водийларда портландцементга қўшиладиган табиий 
фаол қўшилмалардан опокалар, вулқон туфлари ва табиий шароит­
да куйган тоғ жинслари (глиеж ) \ам бор. Ш уни нгдек, бундай 
қўшилмалар Паркент, Қизилқия, Ангрен туманида ва О ҳангарон 
водийсида кўплаб учрайди.
Куйдирилганда кўпчиш хоссаси га эга бўлган, ш унингдек, та ­
биий ҳолатда томга ёпиладиган тахтачалар, дераза тоштахтачалари, 
зинапоялар сифатида кўп ишлатиладиган лойли сланец тошлари 
Ў збеки стонни нг Нурота тоғларида, Милютине станцияси яқинида 
кўп тарқалган. С аноат аҳамиятига эга бўлган бундай лойли сланец 
конлари ҳар томонлама текш ирилган, ҳозир керамзит олишда лой­
ли сланецлар кўплаб ишлатилмокда. Булардан ташқари, лойли 
сланец тошлари Зарафшон водийсининг чап қирғоғидаги Зира- 
булоқ қишлоғига ёндош Зиёвуддин тоғларида, Қорақалпоғистон 
Республикасида С ултон-У вайс тоғларида ва Ф ар ғона водийсининг 
жанубида ҳам кўп учрайди. Ер юзасига отилиб чиққан табиий 
базальт, андезит ва диабаз каби жинслар Тош кент, Туркистон, 
Нурота туманлари атрофида \ам топилади. Базальт чиқадиган Невич 
кони П аркентдан 10— 15 километр ж ануби-ш арқида, Тош кен т 
яқи н и да ж ойлаш ган. Қ ора рангд аги б азал ьт тош лари Н евич 
дарёсининг тоғ оралиғида қатлам-қатлам бўлиб ётибди. Туркистон 
ва Нурота тоғларининг шймолий ён бағирларида диабаз тоғ ж инс­
ларини кўплаб учратиш мумкин. Бу тоғ жинсларидан республикада
143

---

иссиқлиқдан муҳофазабоп минерал пахта олишда фойдаланилмоқца. 
Тош кентдан 50—70 километр масофадаги Қурама тоғларида 100 
метр қалинликдаги доломит қатламлари топилган. О қ доломит тош ­
лари Ғузор тоғларининг ж ануби-ғарбидаги Қашқадарё ва С урхон- 
дарё водийларида учрайди.
Пардозбоп тошлар ишлаб чиқариш учун Ў збеки стонда ҳажми 
47 млн.м3 га тен г бўлган 27 та конда хом ашё захиралари мавжуд. 
Буларга отилиб чиққан тоғ жинсларининг (гранит, лабродорит, 
габбро) 16 млн. м3 ҳажмига тен г захирали 10 та кони киради. 
Ў збеки стондаги табиий тош ашёларидан грани тни нг ранги оч 
кулрангдан тўқ қизилгача ўзгаради.
Республикамизда 30 дан ортиқ мармар конлари бор. Самарканд 
вилоятидаги «Ғозғон» мармари ўзининг йирик захирасига ва ранги- 
ни н г турлилигига кўра барча чет эл қурувчиларига маълум.
Сурхондарё, Бухоро, Самарканд ва Тош кент вилоятлари тоғла- 
рида жуда кўп мармар конлари бор. Т ош кент яқинида иккита 
мармар кони бўлиб, булардан бири Мингбулоқ конидир. М ингбулоқ 
мармари йирик донали, оч кулранг. И ккинчи кон Чотқол тоғла- 
рининг ғарбий ён бағрида, С ўқоқ ва Заркент қишлоқлари ўртасида 
жойлашган. Бу мармар оқ, сариқ, кўкимтир ва кулранглидир. Ҳозир- 
да ҳар хил рангдаги мармар ашёлар 15 та кондан қазиб олинмоқда. 
Ж умладан, оқ ранг (Нурота, Актау, Дом ва Биркунлин конларида), 
кулранг (Зарбанд), қорамтир кулранг (О м онқўтон), крем ранги 
(А сакакон), қорамтир жигарранг ва қора ранг (Бахм ал, Тепалик) 
ва турли рангдаги (Ғ о зғо н ) мармарлар мавжуд.
Тупроқнинг махсус тури бўлган соз тупроқ қурилишларда кўп 
тарқалган ашёдир. У кимёвий ва минерологик таркибига кўра ҳамда 
келиб чиқиши бўйича оддий тупроқни эслатади. Аммо, соз тупроқ 
таркибида фаол гил (А120 3) миқцори кўп. Республикамизда соз- 
тупроқ захиралари жуда кўп тарқалган. Соз тупроқдан ишланган 
хом ғиш тнинг кам қаватли бино деворларини қуришда ишла- 
тилиши унинг юқори м еханик хусусиятга эга эканлигидан дало- 
латдир. Соз тупроқ ғишт ишлаб чиқаришда, сопол буюмлар тайёр­
лашда асосий хом ашё хдообланади. Ш уни нгдек, сувоқчиликда, 
цемент ишлаб чиқаришда ва кўп ғовакли бетон ва конструкциялар 
тайёрлашда ҳам у кўплаб ишлатилади.
Ў збеки стон ва' Қ озоғистон ҳудудида ғишт тайёрлаш учун иш ­
латиладиган хом ашё — гилтупроқ жинслари кўп тарқалган.
Ўзбекистонда ғиштбоп саноат захиралари 4 05,05 млн.м3, кела- 
жакда ишга тушириладиган, захираси 115,4 млн. м3 бўлган 156 кон
144

---

мавжуд. Ш улардан умумий захиралари 115,87 млн. м3 бўлган 36 та 
кон ишламокда. Ш унингдек, бетонбоп енгил тўлдиргич — керамзит 
ишлаб чиқариш учун яроқли хом ашёлари бўлган 10 та кондан 
7 т а си н и н г келаж аги порлоқ. Улар 
Б анд и хон (С ур хон д ар ё), 
Пачкамар (Қ аш қадарё), Чимён ва У збеки стан (Ф ар ғон а), Бичанчи 
(Б у х о р о ), Беш теп а ва К уш кан тоғи (Қ о р а қ а л п о ғи сто н ) даги
конлардир. Республикамизнинг қурилиш саноати ва халқхўж алиги 
эҳтиёжи учун энг зарур табиий хом ашёлар захиралари тўғрисидаги 
маълумот қуйидаги 5.3-ж адвада келтирилган.
Табиий майда ва йирик тўлдиргичлар
Ў збеки стон да қум -ш ағал ашёлари ишлаб чиқарувчи 82 та 
корхона бўлиб, 52 таси захираси кўп бўлган конларда ишламокда. 
Уларнинг биргаликдаги қуввати йилига 32,2 млн.м3 га тенг. Корхо­
наларнинг республика бўйлаб жойлашиши нотекис, 6 та катта 
корхонадан 5 таси (қуввати 1000 минг м3) Т ош кент вилоятида 
жойлашган.
Чирчиқ, Сирдарё ўзанида ва Ф арғона водийсида шағал ва қум 
захиралари кўп. Май ва Дарвоза кум конларидан деярли 15 йилдан 
бери қум қазиб олинмоқда. Шуроб ва Сулукота кўмир конлари 
атрофида 20—30 метр қалинликдаги о қ қум қатламлари ер юзасига 
кўтарилиб қолган. К он қидирувчиларимиз жуда катга кварц қум 
захираларини Қизилқум са\роларида ҳам топдилар. Бухоро, Сур­
хондарё вилоятларида, Қорақалпоғистон Республикасининг баъзи 
туманларида, Ф арғона водийсида шундай ерлар борки, улар бархан 
қумлари билан қопланган. Бироқ, курилишда бетон ва қоришмалар 
учун ишлатиладиган қум нинг захиралари чекланган микдорда. 
Ҳозирги пайтда захираси 246,5 млн. м3 бўлган 23 та конда қазиш 
ишлари олиб борилмокда. С аноат захиралари 954 млн. м3 ва 
келажакда ишга тушириладиган захираси 4 8 2 ,6 млн.м3 бўлган 81 
та конда ш ағал-кум аралашмаси ва курилиш кумлари борлиги 
аникданган. Улардан саноат захиралари 46 8 ,5 млн.м3 бўлган 36 кон 
ишлаб турибди.
Республикамизда янги корхоналар қувватларини ҳисобга олган 
ҳолда табиий тош ашёларни ишлаб чиқариш 1988 йилда 8,175 
млн.м3, 1986— 1990 йилларда 42,31 млн.м3, 1991— 1995 йилларда 
54,05 млн.м3, 1996—2000 йилларда 54,05 млн.м 3. ни таш кил қилди. 
2001—2005 йилларда эса бу кўрсаткич 54,05 млн.м3. ни ташкил қи- 
лади. Бунда республикам изнинг режалаштирилган табиий тош 
ашёларни ишлатиш эҳтиёжи қуйидагича, млн.м3 (5.4-ж адвал).
145

---