Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги

Кун кутбли жахон сиёсий тизим ининг 
бош лангич нуқталарн
Ҳ озир ю зага келган сиёсий вазиятда икки кутбли тизим га альтер­
натив сифатида уч марказ: АҚШ , Ғарбий Европа ва Япониядан ибо­
рат геосиёсий кучларнинг учбурчакли конфигурацияси (қиёфаси, 
кўриниш и), гояси баъзи давлат бош ликлари ва назариётчилари томо­
нидан илгари сурилмокда. А ммо дунёнинг б у у ч индустриал марказ- 
лари ўртасидаги иқтисодий ва бош ка зиддиятли низоларни янгилик 
си(|)атида кабул килиш керак -.mac. “С овук уруш ”нинг тугаш и билан 
бу зиддият ва низолар янги ўлчов ва сифатни келтириб чиқармокда. 
Бу хозирги даврда ш аклланаётган кўп кутбли тизим нинг табиати- 
дан келиб чиқмокда. “С овук уруш ” сиёсати даврида анъанавий 
хисобланган АҚШ ва СССР давлатлари атрофида икки кутбга аж ­
ралиб гурухданган давлатларнинг иерархик структурасида сифат 
жихатидан янги конфигурациялар тенденцияси кўзга таш ланмоқда.
АҚШ нинг И п иф оқдош лари ўртасидаги муносабатларда хам 
сифат жихатидан ўзгаришлар амалга ошди. Аста-секинлик билан 
И ттиф окдош ларА Қ Ш ганисбатан“ кичикога"ликуйғунлигиданкутула 
бордилар. Урушдан кейинги даврда АҚШ ҳамон иттифокдошлари 
учун хаёлан тўқиб чиқарилгаи совет хавфидан химоя килувчи гарант 
деб кабул қилинганди. Гарб ва Ш арк ўртасида гоявий ва тизимлара- 
ро низога бархам берилгач, давлатнинг нуфузини белгилашда мухим 
ўрин тутган харбий-сиёсий ёки харбий куч ахамияти бироз бўлса-да 
заифлашди.
Ҳозирги даврга келиб давлатларнинг нуфузи ва кудратиии бел- 
гиловчи омилларга, биринчи навбатда, иктисодий, илмий-техноло- 
гик имкониятлар кирмокда. Ҳ арбий имкониятларнинг таъсири би­
роз бўлса-да заифлаш иш тенденциясини ўз бош идан кечирмокда. 
Ш униси эътиборлики, баъзан АҚШ мана шу ж абхаларда динамик 
жихатдан бирм унча тез ривож лаиаётган Япония ва ЕИҲга аъзо ин­
475

---

дустриал давлатларга қарши рақобатда мағлубият аламини тортиб 
кўрмоқда. Америка гояеига қарши иккимчи марта қайта тугилаётгаи 
Европа ғояеи. Япон ва Хитой модсллари (Ж ануби-Ш арқий Осис- 
нинг “кичик аж дархолари’’) рақобат қила бош лади.
Д унё сиёсатида Европа нуфузи ортиш ининг асосида шу 
минтақада интеграциявий жараёнларда эриш илган ю туклар ҳамда 
иқтисодий ва илмий-технологик имкониятларнинг кучайиши билан 
белгиланади. А гар 70- йилларда Ғарбнинг интеллектуал доирала- 
рида Европанинг таназзулга юз тутаётганлиги ҳақидаги тезислар 
ниҳоятда маш хур бўлган бўлса, 1990 йилга келиб 344.6 млн аҳолига 
эга бўлган Европа Ҳ амж амияти 5,53 трлн долларлик маҳсулот иш- 
лаб чиқарган Ҳамжамиятга айланди. АҚШ да эса бу кўрсаткич 5,47 
трлн долларни таш кил этди. 80- йилларнинг бош ларига келиб Евро­
панинг геосиёсий ва рухий жихатдан қайта уйғониш даврини бош и- 
дан кечираётганлиги кўзга таш лана бош лади. Бу ҳолатлар ЛҚШ га 
“катта” ва ‘‘кичик оға"чилик сиёсатидан воз кечиб, Европа давлатла- 
ри билан тенг шерикчилик муносабатларини ўрнатиш ни бош лаш га 
мажбур қилди.
Е вропадавлатларнинг“европалаш тириш ” сиёсати ,яъи им устақи л 
таш қи сиёсат ю ритиш да кўпроқ имкониятларга эга бўлиш га ин- 
тилиш ҳаракати 80- йилларнинг бош ларига келиб яққол кўриниб 
қолди. Бу даврга келганда баъзи Европа давлатлари АҚШ нинг 
СССРга нисбатан қатзшйлик билан олиб бораётгаи сиёсатидан но- 
рози бўлди. “С овуқ уруш ’'иииг тугаш и билан эса бу тенденция ку- 
чайди. Европаликлар эндиликда В аш ингтон тазйиқидан чиқиш га 
қатъий чоралар кўра бош лади. Улар НАТО ва халқаро муносабатлар 
майдонида ўз мавқеини янада кучайтириш га харакат кила бошлади. 
Ш у билан бир қаторда, Ғарбий Европа давлатлари низоларни бар- 
тараф этиш да фаол қатнаш моқчи эканликларини билдирдилар. Ев­
ропа давлатларининг жаҳон хамж амиятидаги нуфузининг ортиш и- 
да Еарбий Европанинг харбий-сиёсий альянси хисобланган Еарбий 
Европа Иттифоки (ҒЕИ ) муҳим аҳамият касб этди. Еарбий Европа 
Иттифоқи тузилмавий автоном ж амоани таш кил этиш режаларини 
ишлаб чиқа бош лади. Бундай шароитда НАТО Европа хавфсизлиги- 
ни таъминлайдиган ягона гарант мавқеидан маҳрум бўлиши мумкин 
эди. ССС Рнинг ем ирилиш и ва Европа қитъаси сиёсий харитасидаги 
ўзгариш лар туфайли собиқ социалистик тизим даги давлатларнинг 
Европа И ттифоқига интилиш и кучайди. М арказий ва Ш арқий Ев­
476

---

ропа давлатлари, том маьнода. Европага кайта кўш илди. “Ш аркий 
Европа” ва “ М арказий Европа" туш унчалари эса геосиёсий ва сиё- 
сий-географик жихатдан дастлабки ахамиятига кайта бошлади. То- 
тали тар тизим нинг емирилиш ини бош идан кечирган халқлар учуй 
“ Ягона Европа” “адир тепасидаги ш ахар” вазифасини ўтади. Қ ўш ма 
Ш татлар бир неча ўн йиллар давомида шу вазифага номзодлик 
килаётгаи эди.
Европа марказидан таш қари, хозирги дуиёнинг такдирида Осиё- 
Тинч океани м интақасининг таъсири катга бўлди. XIX асрнинг 
охирларида А Қ Ш нинг ўш а пайтдаги давлат котиби Ж. Хей: “У рта ер 
денгизи - ўтмиш да колган океан, Атлантика океани - хозирги давр 
океани, Тинч океани келажак океани бўлади”, - деган тезисни илга- 
ри сурган эди.
Ривожланаётган О сиё (асосан. Ш аркий Осиё)ни йирик учбурчак 
ш аклида тасаввур қилиш мумкин. Ш им оли-ш аркда Р оссиянингУ зоқ 
Ш арк худудлари ва Кореядан жанубда А встралиягача ва гарбда По- 
кистои худудларигача бўлган катта минтака шу учбурчак ичига жой- 
лаш ган. Бу учбурчакда Ер шари аҳолисининг деярли ярми истикомат 
килиб, давлатлардан Япония, Хитой, Австралия, Янги Зеландия, 
Тайвань, Ж анубий Корея. Гонгконг. Сингапур ва бош қалар киради. 
XX аср мобайнида бу давлатларда иктисодиётнинг тараккиёт дара- 
жаси юқори суръатларда ўсиши билан характерланади. А гар 1% 0 
йилларда бу давлатларнинг Ялпи иктисодий махсулоти (Я И М ) бир- 
галикда хисоблаганда 7,8% ни таш кил этган бўлса, бу кўрсаткич 
1982 йилда икки бараварга ортиб, жахон Я И М нинг 16,4% ини таш ­
кил этди. 2000 йилга келиб эса бу ракам жахон Я И М нинг 20% ини 
таш кил килиб, бу жихатдан АҚШ ва Европага етиб олди. Ш ундай 
килиб, О сиё-Тинч океани худуди дуиёнинг етакчи иктисодий мар- 
казларидан бирига айланди.
Осиё- Гинч океани худудида интеграция ж араёни ж адаллик би­
лан тараккий этиб бормокда. М интакада бир қатор нуфузли халқаро 
таш килотлар тузила бош лади. Шулар жумласига, О сиё-Тинч океа­
ни минтакасида иктисодий хамкорлик бўйича Хукуматлараро Кон­
ференция - АРЕС (1989 йилда О сиё ва Ш имолий Америка давлат­
лари томонидан тузилган Форум); РЕСС - Т и н ч океани Иктисодий 
Хамкорлик Кенгаши; РВЕС - Тинч океани ҳавзаси Итисодий Кенга- 
ши; АТЭС - Тинч океани Иктисодий Кенгаши ва бош қалар киради. 
1967 йилда таш кил этилган Ж ануби-Ш арқий О сиё давлатлари Ас-
477

---

социацияси (АСЕАН) субрегионал сиёсий-иктисодий таш килотнинг 
нуфузи кундан-кунга ортиб бормокда. Д астлаб бу Таш килотга Ин­
донезия, М алайзия, Сингапур, Таиланд, Ф илиппин ва Бруней д ав­
латлари кирган эди. Бу таш килотнинг асосий максадлари сирасига 
аъзо давлатлар ўргасида иктисодий, ижтимоий, маданий ва бошқа 
соҳаларда ҳамкорликни ривож лантириш ва Ж ануби-Ш арқий Осиё- 
да тинчлик хамда баркарорликни саклаб туриш кабилар киради. 
Бу таш килот шу минтакадаги давлатларнинг иж тимоий-иктисодий 
жихатдан юксалиши ва сиёсий нуфузининг ош иш ига уз хиссасини 
қўшди. Кейинги даврларда АСЕАМнинг ривож лаииш тендеицияси 
кучайиб бормокда.
М интакадаги сиёсий и клим иинг согайиш тен ден ци яси яккол 
намоён булиб бормокда. Бу м интакада Р оссн я-Х и той , Х и т о й - 
Ҳ индистон, Х и той -В ьетн ам м уносабатлари ва Корея давлатлари 
ўртасидаги мулокотлар фаол олиб борилм окда. А С ЕА Н га аъзо д ав ­
латларнинг В ьетнам билан якинлаш иш тен ден ци яси кўзга таш л а­
на бош лади. О сиё ва Тинч океани м интакасида “совук ур у ш ” сиё- 
сатин и нг тугаш и ва С овет И тти ф оқи н ин г тан аззулга юз тутиш и 
Япония ва Х итойнииг ж ахон хам ж ам иятидаги нуфузи ва урнининг 
ош иш и ва яна бир кагор янги и ндустриал д авлатларн ин г пайдо 
бўлиш даврига тўғри келиб колди. Бу давлатлар м интакадаги си ё­
сий вазиятга таъ си р кўрсата олар эди. “С овук ур у ш ” д аври ту га­
ши араф асида Я пония иктисодий ж ихатдан Европадаги исталган 
давлатдан уступ булиб. А К Ш га ракобатлаш а оладиган дараж ага 
етди. Ш униси диккатга сазоворкп, Я поииянинг таш ки капиталлари 
яқин йилларда I трлн долларни таш кил этиб, бу кўрсаткич бўйича 
АҚШ дан хам ош иб кетди.
Япония изидан яна бир кагор янги индустриал давлатлар хам 
пайдо бўлди. Бу давлатлар хозирги даврда дунё бозорларида уз 
ўрнига эга булиб. и қ т с о д и й сохада кўзга кўринарли галабаларга 
эриш ди. Хитой бир кагор иктисодий ислохотларни амалга ош ириб, 
ж ахон хам ж амиятида иктисодий ва сиёсий жихатдан кудратиии 
ош ирган давлатга айланди. Хитой улкан ахоли. табиий ва иктисодий 
захираларга хамда мустакил марказ сифатида ф аолият кўрсатиш га 
кодир булган технологик ва харбий-стратегик кучга хам эгадир. 
Хитой мустакил бир марказ сифатида Ш аркий ва Ж ануби-Ш аркий 
О сиёнинг бир кагор кондош халклари ва давлатларини хам уз атро- 
фида туплай олади. Шу нуктаи назардан, Хитой О сиё-Тинч океани
478

---

минтақасииинг киёфаси ва контурларини белгилаш да мухим роль 
ўйнамокда.
Ҳозирги вақтга келиб Хитой, Гонгконг, Макао, Тайвань, Синга- 
пурни ўз ичига олувчи “ Катга Хитой"' деб номланаётган иктисодий 
ҳудуднинг шаклланиш и жараёни жадал бормокда. Уларнинг 
ҳамкорликдаги экспорт потенциали Японияникидан ошади. Жаҳон 
Банкининг 2002 йилдаги маълумотига Караганда, Хитой, Гонгконг 
ва Т айваинингхусусий импорти 639 млрд долларни, Я понияда эса бу 
кўрсаткич 521 млрд долларни таш кил этди. Шу билан бир каторда, 
2002 йилда “Катга Хитой” нинг ЯИМ и 9,8 трлн долларни. АҚШ да 
эса 9,7 трлн долларни таш кил этди.
Хитой харбий сохада хам кўзга кўринарли ю тукларга эриш ди. 
Якин келажакда Хитой иктисодий ва харбий жихатдан кудрагли 
ядровий давлатга айланади. Бундан таш кари, Хитой деярли чексиз 
ишчи ва ахоли захирасига эгадир. М ана шу холатларнинг барчаси 
Х итойнииг жахон хам ж амиятида катта нуфузга эга бўлгаи эпг йирик 
кутбга айланиб бораётганини кўрсатиб турибди. Х итойликлар шу 
мақсадни амалга ош ириш га харакат килаёгганларини яш ираётгани 
хам йўк. Уларнинг фикрига кўра, XXI аср “Хитой нивилизадияси 
асри” бўлиш ига катта имкониятлар бор.
4- §. Х а л к а р о м ун осаб атлар ти зи м и
р и в о ж л а н и ш и н и н г и сти кб ол л ар и
Барча далиллар шундан далолат берадики, Европа ва Ш имо­
лий А мерикадаги иктисодий-сиёсий марказлар ёнида хокимпят ва 
таъсир доираларни бўлиш га кодир бўлган янги марказлар вужудга 
кела бош лади. 80- йилларнинг бош ларига келганда дуиёнинг икки 
кутбли модели ўриида СССР, АҚШ , Гарбий Европа, Япония ва Хи­
той давлатларини ўз ичига олган дунёнинг беш кутбли модели юзага 
келди. А йникса, бу тенденция Япония ва Германия давлатларининг 
БМ Т Х авфсизлик Кенгаш ининг доимий аъзолари сафига кўшилиш 
даъвоси билан чикканларида яккол намоён бўлди. А гар Хитой ва 
Ҳиндистои давлатлари демограф ик жихатдан етакчилик статусиии 
саклаб колаётганларини э ы и б о р га олсак, уларнинг халкаро муноса- 
батлардаги муаммоларнинг ечимини топиш даги иштирокини кжори
479

---

баҳолаш га тўғри келади. Яқин Ш арқ ва Ж анубий Африка худудлари 
стратегик захиралар соҳасида ўз мавқеларини сақлаб қолмоқда.
Шу билан бир қаторда, Россиянинг жаҳои хамжамиятидаги 
ўрнини ҳеч вақт эсдан чиқармаслигимиз ксрак. Чунки, Россия ке­
йинги йилларда умумбаш арий масштабдаги ўзгариш лар юз бср- 
ган худуднинг эпицентри сифатида беқарор ва нотинч зоналардан 
бирига айланиб қолди. Ҳозирги даврда Россия сиёсий-иқтисодий 
жихатдан катта қийиичиликларии ўз бош идан кечираётган бўлса-да, 
бу давлатнинг инқирозлар гирдобидан чиқиб кетиш вазифасини уд- 
далаш га ҳеч қандай шак-ш убха йўқ.
Иирик захираларга эга бўлган М арказий О сиё худуди яқин ке­
лажакда геосиёсий нуктаи назардан мухим минтақага айланиш 
истикболлари ни очиб бермокда. Шу ва шунга ўхшаш минтақаларда 
(масалан, К авказ) Россияга яқинлаш иш тенденцияси сезилиб 
турибди. Бу эса, ўз навбатида. бош қа илгор М арказлар билан 
рақобатбардош ва хамкорлик қилиш га қодир бўлган геоиқтисодий 
ва геосиёсий куч-қудратга эга бўлган мустакил М арказнинг пайдо 
бўлиш истиқболи борлигини эсдан чиқармаслигимиз лозим. Ш ун­
дай килиб, икки кутбли бош карув тизим ининг таъсир этиш доира- 
си ва имкониятлари торайиб борди. Ў рнига эса кўп кутбли халкаро 
муносабатлар тизим ининг ривожлаииш истиқболи яққол кўриниб 
колди. Халкаро муиосабатларнинг бундай модели бир ёки икки 
буюк давлатнинг халкаро муносабатларни назорат кила олиш им- 
кониятларини чеклайди. Д унёда баъзи сохаларда бир хиллик, баъзи 
сохалардатурли хиллик ўз ўрнини эгалламокда. Миллий, гурухий ва 
индивидуал танлаш имкониятлари хам кенгайиб бормокда. Ю корида 
эслатиб ўтилган М арказлариинг кўпчилиги алохида ёки бош қа М ар­
казлар билан биргаликда у ёки бу давлатларнинг диктатини рад эти- 
ши ёки тўсиб кўйиш имкониятига эгадир. Ҳозирги даврда худудий 
жихатдан кичик бўлса-да, илмий-техник ва молиявий жихатдан кат­
та кудратга эга бўлгаи давлатлар обрўсининг ошиб бориш тенденци­
яси яккол кўзга таш ланиб колмокда.
Бир вақтлар буюк давлатлар томонидан ую ш тирилган анъана- 
вий саҳналарда статистик жиҳатдангина пассив қатнашган давлат­
лар дунёнинг таъсир доирасида бўлиш даги геосиёсий ўйинларда 
фаол қатнаш чиларга айланиб бормокда. Яқин йилларгача геосиё­
сий ўйинларда иккинчи дараж али давлат сифатида жахон сиёсий 
харитасида сон жиҳатидангина мавжуд бўлган давлатлар орасидан
480

---

ўчларииинг собиқ раҳнам олари стратегияларига баъзида зид бўган 
мустақил сиёсатларини ю ргизиш қобилиятларига эга бўлган давлат­
ларнинг сони кўпайиб бормоқда. Ж аҳон ҳам ж ам иятини уч дунёга 
аж ратиш ва “учинчи дунё давлатлари” каби анъанага айланиб улгур- 
ган атамалар эндиликда эскириб қолди. Янги индустриал давлатлар­
нинг сопи хам йилдап-йилга ортиб бормокда. Биринчилардан бўлиб 
индустриал давлатларга айланган янги давлатларнинг баъзилари 
эски индустриал давлатлар клубининг ҳақиқий аъзоларига ҳам ай­
ланиб улгуриш ди.
Ш у билан бир каторда, баъзи ж ануб и й давлатларда қурол- 
ярогларн и н г янги ти зим лари га кизиқиш гоясига тобе бўлган жан- 
гари давлат раҳбарларининг ҳоки м и ят тен аси га келиб қолиш и, 
зўракили к билан қуроллан и ш га харакат қилиш и халқаро сиёсий 
тангликни янада чигаллаш тирм оқда. Бу холат эса, ўз навбатида, 
яқин келаж акда учинчи д у н ё давлатлари ни н г б аъзиларида ядровий 
куролларнинг пайдо бўлиб қолиш хавф ини янада ош ирм окда. Бу 
дунё ҳам ж ам ияти тараққи ёти н и н г ривож лаииш истикболлари га 
ж иддий ўзгариш лар киргизиш и мум кинлигини кўрсатиб тури б ­
ди. Икки кутбли дунё халкаро ти зим ида икки блок ёки икки қутб 
ўргасидаги чегаралар аниқ, қатъий ва ўтиб б ўлм айдиган д араж ад а 
мустаҳкам эди. Улар ўртасидаги қарам а-қарш или клар ан и қ ва од- 
дий бўлиб, “ м апа душ м ан, мана биз, бу эса икки дунё орасидаги 
чегаралар" қабилида эди. Ш унинг учун хар иккала томон у ёки бу 
д араж ада каердан ва қандай хавф бўлиш ини билар эди. Энди эса 
вазият тубдан ўзгарди. У руш дан кейинги д аврни н г дастлабки ўн 
й илликларида ш аклланган халкаро м ун осабатлардаги қатъийлик 
ўрнини ноаниқлик, харакатчанлик ва ўзгарувчанлик эгаллади. 
Ҳ оки м и ят ва мавқе манбаси аноним ҳолатга ўтди. Д авлатларни 
блоклар, иттиф оқлар ва м интақаларга аж ратиб таш лаётган чегара­
л ар эндиликда нисбатан очикроқ, ўзгарувчан ва ўтказувчан бўлиб 
қолди.
XX асрнинг 5 0 -80- йилларида давлатлар олдида халкаро муно­
сабатларни олиб бориш ва қарор кабул килиш да икки қатъий ва аник 
ечимдан бирини танлаш мажбурияти турган бўлса, хозирги даврга 
келиб бу масалаларда бироз бўлса-да эр ки или к юзага келди. Энди­
ликда давлатлар таш ки сиёсатда кайси сиёсий блокка аъзоликларига 
караб эмас, балки ўзларининг реал миллий давлат манфаатларидан 
келиб чикиб, у ёки бу қарории қабул қила олади.
481

---

Халкаро муносабатларда кўп кутбли тизим нинг ш акллани­
ши жаҳон хамж амиятидаги давлатлар таш ки сиёсатинииг устивор 
йуналиш ларида хам бир қатор ж иддий ўзгариш ларни келтириб 
чикарди. Ж ахон хам ж амиятида ягона ўкнинг нураш ж араёни ю за­
га келди. Янгилик ш унда кўринадики, барча етакчи иш тирокчи- 
ларнинг таш ки сиёсати бутун дунё масш табидаги куп векторли 
мўлжалга йўналтирилган бўлади. Эндиликда у ёки бу давлатлар­
нинг бир вақтнинг ўзида турли хил коалициялар ва иггифокларда 
иш тирок этиш имкониятлари пайдо бўлди. М асалан. Ш аркий Осиё 
минтакасида буюк давлатларнинг жуфтлик дасталари мустақил ва 
мухим ахам ият касб этди ёки этмокда. Бундай ж уф тлик дасталарига 
А Қ Ш -Я пон и я, А Қ Ш -Х и той, А Қ Ш -Р осси я, Я п он и я-Х и той , Япо- 
ния-Россия. Россия-Х итой муносабатларини мисол килиб келтири- 
шимиз мумкин.
Ҳозирги вазиятнинг ахамиятли томони ш ундаки, дунёвий сиёсат- 
нинг фаол аъзолари сони янги илгор давлатлар, минтакавий гурухлар, 
халкаро таш килотлар ва трансм иллий корпорациялар хисобига яна 
хам кўпайиб бормокда. Бу эса, ўз навбатида, халкаро сиёсатнинг 
янада мураккаблаш иб кетиш ига олиб келмокда. Чегараларнинг 
нисбатан очиклиги ва эркиилиги минтакалар, давлатлар ўртасида 
тузилган блоклар, минтакалар ўртасидаги бевосита алоқаларни ри- 
вож лантириш нинг янги йўлларини очиб бермокда. А локалардаги 
тартиб-иитизом ва изчилликнинг йўколиб кетиш ига хам сабаб 
бўлмокда. Икки блок доирасида олиб борилган вертикал ўзаро му­
носабатлар ўрнини давлатларнинг очиклик ва ўзгарувчанликни ха- 
рактерлайдиган горизонта.! ўзаро муносабатлари етакчиликни ўз 
қўлига олмокда. М интакавий бирлаш малар берк блоклардан энди­
ликда очиқ ва эркин таш килотларга айланиб қолмокда.
Мана шундай бир вазиятда халкаро майдонда узок муд- 
д ат хукмронлик қилиш имкониятини берадиган таш ки сиёсий 
йўиалиш ларни ажратиб кўрсатиш, геосиёсий кучларнинг нисбати- 
ни бир маромда тутиб тхриш каби масалалар хакида аник фикр ай- 
тиш нихоятда қийин. Шу нарсани кутиш мумкинки, бундай холатда 
давлатлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, минтакалар ва сиёсий- 
иктисодий блокларга аъзо давлатлар ўртасидаги алокалар изчил 
бўлмай, доимо ўзгариш да бўлиб туради.
Вазиятнинг мана шундай туе олиши натижасида икки кутбли 
халкаро тизим даги тийилиб туриш сиёсати бузилиш и, тартибсиз ва 
назоратсиз тийилиб туриш сиёсатига айланиб колиши ва бу эса, ўз
482

---

навбатида, давлатлар ва халқлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар ти ­
зимида ядровий қуролларни иш латиш хавфи билан қўрқитиш сиёса­
ти доим ий белги сифатида туе олиш и мумкин.
Уруш ва конли низолардан холи булган дунё инсониятнинг 
энг ақлли намояндалари илгари сурган гояларда идеал дунё 
ҳисобланар эди. Бироқ, тарихий таж рибанинг кўрсатиш ича, инсо- 
ният қамж ам ияти хар доим хам тинчликни энг олий бахт-саодат 
деб хисоблаш маган. Бир хиллари бош ка давлат ва халқларни 
ўзларига бўйсундириб, хукмронлик ўрнатмоқчи ва бойликларига эга 
бўлм оқчи бўлсалар (С С С Рнинг 1979 йил декабрида Афгонистонга 
бостириб кириш и, А Қ Ш нинг Б. Л аденни рўкач қилиб 2001 йил и 
А фгонистонга қўш ин киритиш и, 2003 йил и оммавий қиргин қуроли 
бор деган баҳона билан И роқни оккупация қилиш и, миллий манфа- 
атларини ҳимоя қилиш ниқоби остида дунёнинг исталган Жойида 
зўравонлик қилиш и ва х. к.), бош қалари харбий ш он-ш уҳратга бур- 
каниш ни исташ ар, учинчилари эса тиз чўкиб яш агандан кўра, тик 
тх риб ўлиш ни афзал кўриш ар эди.
XX аерда инсоният миллионлаб киш иларнинг ҳаётини олиб кет- 
ган ва ш афқатсиз вайроигарчиликларии келтириб чикарган икки 
ж ахон уруш ини ўз бош идан кечирган бўлса-да, ю қоридаги жангари 
ва реакцион гоялар хозирги даврда хам ўз тараф дорлари ва ривож- 
лантирувчиларига эга.
Ҳ озирги даврда давлатлар ўртасидаги халкаро муносабатлар­
да чиқиш и мумкин булган зиддиятларни “хаммага қарши хам ма” 
кабилидаги уруш лар сис|)атида тасаввур килиб бўлмайди. Ю зага кел- 
ган вазиятни худди давлатлар ва халклар боши узра зўравонлик ёки 
зўравонлик хавфи айланиб ю ргандай қилиб тасвирлаш им из нотўгри. 
Аммо, шу билан бир каторда, уруш ва низоларнинг шафқатсиз 
мавжудлигини хам тан олиш шарт. Ҳозирги вақтга келиб жахон 
хамж амияти ўзига хос тизимни вужудга келтирувчи структуравий 
таркибий кисмлари ва функциялари билан ягона тизимни таш кил 
этади. М аълум бир минтакада кучнинг бал а не и ва бўлиниш и Ер ша- 
рининг бош ка минтақасидаги маълум бир иарсаларнинг ҳолатига ўз 
таъсири ни кўрсатади. Ҳар қандай давлат ўзининг реал кучи ва таъ ­
сир до и рас и дан қатъи назар, жахон ҳам ж ам иятининг бутун ж араё­
ни га у ёки бу тарзда жал б қилинади.
И қтисодиётдагн тараккиёт ва ўзгариш лар натижасида миллий 
хавфеизликии таъм инлаш да мавжуд бўлган геосиёсий масалалар- 
нинг бутун комплекс и янги тал кин да намоён бўла бош лади. Агар
483

---

соддалаш тириб айтадиган бўлсак, олдинлари ж аҳон саҳнасида 
давлатлар ўртасида хукмронлик ва таъсир доираларига эга бўлиш 
учун кураш да Қуролли Кучлар ва мафкура каби воситалардан кенг 
фойдалаиилгаи бўлса, ҳозирги даврда бу кураш валюта курслари 
ва фоиз ставкалари. бозорнинг самарадорлиги ва бош ка холатларда 
кўринади. Бош кача килиб айтганда, “совук уруш " д аври д а харбий 
хакикат умумбаш арий стратегиями ва иктисодий ҳолатни на­
зорат килиб турган бўлса. эндиликда иктисодий хакикат жахон 
тараққиётини белгилаб беради. Бу ўзгариш нинг моҳиятида шу 
нарса мухим ахамиятни касб этадики, уз майдонини кенгайтириш
максадида давлатлар “ кучлар у й и н и 'д ан фойдаланган бўлсалар, 
эндиликда иқтисодиётни ю ксалтириш вазифасини амалга ош ириш
учун “тўкин-сочинлик ўй и н л ар и 'д ан унумли фойдаланиш йўлига 
ўта бошладилар.
XX асрнинг 7 0 -9 0 - йиллари Ер куррасининг барча халқлари, 
минтакалар ва давлатлари ўртасида иктисодий тараккиёт, экологик, 
сиёсий ва маданий хам корликнинг кенгайиш и ва чукурлаш иш ида 
муҳим даврлардан бири бўлди. Бу эса, ўз навбатида, бирон-бир дав­
лат мавжуд муаммоларни алохида еча олмаслигини англаш ига олиб 
келди. Халкаро майдонда мавжуд бўлган умумбаш арий муаммолар­
нинг ечимини топиш барча халклардан ҳамж иҳатликни ва халкаро 
хамкорликни амалий жихатдан сидкидилдан кучайтириш ни талаб 
этади.