§. Kislotalar, ularning turlari, nomlanishi, empirik va grafik formulasi

Kuchli kislotalar

1. HCIO₄- perxlorat
2. H₂SO₄- sulfat
3. HNO₃ - nitrat
4. HMnO₄ - permanganat
5. H₂MnO₄ - manganat
6. HClO₃- xlorat
7. H₂Cr₂O₇ - dixromat
8. HJ -yodid
9. HBr - bromid
10. HCI - xlorid
11. H₂CrO₄ - xromat
Kuchsiz kislotalar.
12. HNO₂- nitrit
13. H₃PO₄ - ortofosfat
15. H₃PO₃ - fosfit
16. H₄P₂O₇- piro(di)fosfat
17. H₂SO₃ - sulfit
18. H₂CO₃ - karbonat
19. HPO₃ - metafosfat
20. H₂SiO₃-silikat
21. HClO₂-xlorit
22. HCIO - gipoxIorid
23. H₃AsO₄ - arsenat
24. HBO₂ - metaborat
25. H₃BO₃ - ortoborat
26. H₄SiO₄ - ortosilikat
27. H₂SeO₄ - selenat
28. H₂SeO₃ - selenit
29. HF - ftorid
30. H₂S - sulfid
31. H₂Se - selenid
32. H₃CrO₃ - ortoxromit
33. HCN - sianid
32. HOCN - sianat
33. HSCN - rodanid


Boshqa kuchsiz kislotalar.
HJO - gipoyodid
H₃PO₂ - gipofosfit
H₂SiO₃ - metasilikat
HJO₄ - metaperyodat
H₃JO₅ - mezoperyodat
H₅JO₆ - ortoperyodat
H₂CS₃ - tiokarbonat
H₂XeO₄ - ksenat
H₂S₂O₃ - tiosulfat
H₂S₂O₄ -persulfat
H₂S₄O₆ - tetrationat
H₂MoO₄ - molibdat
H₂Cr₄O₁₃ - tetraxromat
H₃(PO₃)₃ - trimetafosfat
H₂B₄O₇ - tetraborat
H₄XeO₆ - perksenat
HJO₃ - yodat
H₂Cr₃O₁₀ - trixromat
H₂WoO₄ - volframat
HVO₃ - metavanadat
H₃VO₄ - ortovanadat
H₄V₂O₇ - pirovanadat
HAlO₂ - metaalyuminat
H₂FeO₄ - ferrat

mavzu yuzasidan topshiriqlar.


1. Mavzuni yaxshilab o'qib, savol-javobga tayyorlaning.
2. Yuqoridagi barcha kuchli va kuchsiz kislotalarni nomi hamda empirik formulasini yod olish.
3. Yuqoridagi kuchli va kuchsiz kislotalarni grafik formulasini yozing. Yoddan yozib bera olish darajasiga erishing.
4. Yuqoridagi kuchli va kuchsiz kislotalarni molyar massasi va nisbiy molekulyar massalarini hisoblang.
6-§. Kislotalarning olinishi, xossalari va ishlatilishi.


Olinishi.
1. Metallmaslarning vodorod bilan ta'sirlashuvi mahsulotlarini suvda eritib, kislorodsiz kislotalar olish mumkin.
H₂+Cl₂=2HCI (suvdagi eritmasi - xlorid kislota);
H₂+S=H₂S (suvdagi eritmasi - sulfid kislota);
H₂+Br₂=2HBr (suvdagi eritmasi - bromid kislota);

2. Kislorodli kislotalar laboratoriyada kuchsiz kislota tuzlariga kuchli kislotalar ta'sir ettirib olinadi:

K₃PO₄+H₂SO₄=K₂SO₄+H₃PO₄ Na₂SiO₃+HCI=NaCI+H₂SiO₃

3. Kislorodli kislotalar sanoatda kislotali oksidlar(angidridlar)ni suvda eritish natijasida olinadi:

CO₂+H₂O=H₂CO₃ SO₂+H₂O=H₂SO₃ SO₃+H₂O=H₂SO₄
N₂O₅+H₂O=HNO₃ N₂O₃+H₂O=HNO₂ N₂O₄+H₂O=HNO₃+HNO₂
NO₂+H₂O=HNO₃+HNO₂ NO₂+H₂O+O₂=HNO₃ Cl₂O₇+H₂O=HClO₄

4. MetaIlmaslarni kuchli kislotalar ta'sirida oksidlab olinadi:

P+HNO₃+H₂O=H₃PO₄+NO S+HNO₃=H₂SO₄+NO

5. Ba'zi metallmaslarning birikmalarini gidrolizlash usuli bilan olinadi:

PCI₅+H₂O=H₃PO₄+HCI PCI₃+H₂O=H₃PO₃+HCl


Fizik xossalari. Kislorodsiz kislotalar odatdagi sharoitda zaharli gazsimon moddalar bo`lib, ularning har qanday konsentratsiyali eritmalari hayot uchun xavflidir! Ayrim kislorodli kislotalar suyuq (HNO₃, H₂SO₄), ba'zilari qattiq (H₂SiO₃, H₃BO₃, H₃PO₄) moddalardir.


Kimyoviy xossalari. Kislotalarning kimyoviy xossalari ularning ancha faol moddalar ekanligini ko'rsatadi:
1. Kislotalar indikatorlar rangini o'zgartiradi. Masalan, quyidagi jadvalda indikatorlarning kislotalar ta'sirida rang o'zgartirishlari keltirilgan.

Indikator nomi	Neytral eritmadagi rangi	Kislota eritmasidagi rangi
Lakmus	Binafsha	Qizil
Fenolftalein	Rangsiz	Rangsiz
Metilzarg'aldog'i	To'q sariq	Pushti

2. Neytrallanish reaksiyasi. Kislotalar bilan gidroksidlar orasida sodir bo'ladigan, bunda tuz va suv hosil bo'ladigan reaksiyalar neytrallanish reaksiyalari deb ataladi:

HNO₃+NaOH=NaNO₃+H₂O H₂SO₄+KOH=K₂SO₄+H₂O H₃PO₄+Mg(OH)₂=Mg₃(PO₄)₂+H₂O

3. Aktivlik qatorida vodoroddan oldin turgan metallar bilan ta'sirlashib tuz va vodorod gazini hosil qiladi (nitrat kislota hamda konsentrlangan sulfat kislota bundan mustasno):

HCI+Zn=ZnCl₂+H₂ H₂SO₄+Fe=FeSO₄ +H₂ AI+HCI=AICI₃+H₂

4. Temperatura ta'sirida parchalanib (degidratlanib) tegishli oksid (angidrid) va suv hosil qiladi:

H₂CO₃=H₂O+CO₂ H₃PO₄=H₂O+P₂O₅ H₂SiO₃=H₂O+SiO₂

5. Kislotalar tuzlar bilan ta'sirlashadi va yangi kislota hamda tuz (sharoitga ko'ra o'rta yoki nordon) hosil qiladi:

BaCl₂+H₂SO₄=BaSO₄+HCI o'rta tuz va kislota hosil qilishi;
NaCI+H₂SO₄=NaHSO₄+HCI nordon tuz va kislota hosil qilishi;
CaCO₃+H₂CO₃=Ca(HCO₃)₂ faqat nordon tuz hosil qilishi.

6. Asosli va amfoter oksidlar bilan reaksiyaga kirishadi:

HCI+Na₂O=NaCI+H₂O
ZnO+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂O


Eng muhim kislotalarning ishlatilishi.


Sulfat kislota — H₂SO₄. Moysimon bu suyuqlik hidsiz va rangsiz bo'lib, suvdan deyarli ikki marta og'ir. Suvda juda yaxshi eriydi. Sulfat kislota havo va har xil gazlarni quritishda, shuningdek, turli moddalar tarkibidagi suvni tortib olishda qo'llaniladi. Konsentrlangan sulfat kislota teriga tushsa, terini qattiq kuydiradi. Shuning uchun sulfat kislota bilan ishlashda ehtiyot bo'lish zarur. Teriga va kiyimlarga tegishidan saqlanish kerak. Sulfat kislota suv bilan aralashtirilganda juda ko`p issiqlik ajralib chiqadi, uning eritmasini tayyorlaganda kislotani idish devori bo'ylab tomizilgan holda sekinlik bilan suvga quyish kerak. Aks holda kislota ustiga suv quyilganda ular to`liq aralashib ulgurmasdan eritma qaynab ketadi va qaynoq aralashma shisha idishni yorib yuborishi yoki kiyimga, teriga, ko`zga sachrashi mumkin. Sulfat kislota xalq xo'jaligida juda ko`p sohalarda xususan, quyidagi:

• mineral o'g'itlar ishlab chiqarish;
• neft mahsulotlarini tozalash;
• xlor ishlab chiqarish;
• turli xildagi tuzlar va kislotalar, dori-darmonlar ishlab chiqarish;
• portlovchi moddalar tayyorlash;
• bo'yoqlar ishlab chiqiarish,
• sellyuloza ishlab chiqarish;
• kislotali akkumulyatorlar tayyorlash.