“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Торстейн 
Веблен
ва унинг тарафдорлари иқтисодий жараѐнларга психологик 
жиҳатдан ѐндашиб, иқтисодий ривожланишнинг психологик назариясини 
яратишга интилдилар. Вебленнинг асосий асарлари «Бекорчи синфлар 
назарияси» (1899), «Моҳирлик инстинкти» (1914), «
Фаннинг ҳозирги 
цивилизациядаги ўрни ва бошқа очерклар
» (1919), «Муҳандислар ва баҳо 
тизими» (1921) ва «
Замонавий ўзгарувчи тизимлар тўғрисидаги 
очерклар
» (1934) китобларида жамланган. У кенг социологик тадқиқотлар 
олиб бориш асосида унга замондош бўлган жамиятни жуда қаттиқ танқид 
остига олди. Капитализм иллатлари мавжуд хусусий мулк билан 

---

122 
тушунтирилади (социалистик йўналишни эсланг). Хусусий мулкнинг танқид 
қилиниши албатта буржуазия мафкурачиларини ҳам ташвишга солди. 
Унингча, хусусий мулк, айниқса 
рантье (абсентеистик мулк
) борлиги 
туфайли аҳолининг маълум бир қисми паразитик ҳаѐт кечиради. Шу туфайли 
капитализмнинг ҳаракатлантирувчи кучи бўзилиб боради, айнийди. Веблен 
марксист бўлмаган, аммо капитализм тузумининг ярамаслигини тан олган, у 
ҳатто биринчи пайтларда 1917 йилдаги октябр инқилобини қўтлаган, уни 
мавжуд тузумни ўзгартириш керак, деган фикрнинг тасдиги деб ўйлаган. 
Амалда эса у капитализмни «технократик» жамиятда ислоҳотлар йўли билан 
«яхшилаш» усулини таклиф этади. Бу ғоялар марксизмга зид фикрлардир. 
Веблен иқтисодий жараѐнларни шаклланган анъаналар сифатида 
таҳлил этади. Ана шундай анъанавий ҳаракатлантирувчи кучлар қаторига 
ота-оналар ҳис-туйғуси, уста инстинкти, яъни яхши ишлашга интилиш, 
илмга чанқоқлик, соф қизиқувчанлик киритилади. Унинг фикрича, дастлабки 
инстинкт аввал оилага ғамхўрликда намоѐн бўлади, кейинчалик эса жамият 
ва бутун инсониятга бўлган ғамхўрликка айланиб боради. 
Дарвинизм
(биологик) ғоялари иқтисодиѐтга тадбиқ этилади. Веблен «