“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Иқтисодий назария 
типлари тўғрисида лекциялар
» (1935) асарида иқтисодий масалаларни 
маданият ва социология муаммолари билан ўзаро алоқада, аммо асосан 
психологик таҳлил асосида тадқиқ этади. Сиѐсий-иқтисодий институтлар 
тўғрисидаги таълимот сифатида қаралади. Капиталистик ишлаб чиқаришни 
тартибга солиш зарурлиги, Митчелл таълимотининг бош хулосасидир. 
Митчелл институционализми Веблен назариясидан, биринчидан, 
танқидий эмаслиги билан, иккинчидан абстракт назарияси бўлмасдан ўша 
даврнинг эмпирик тадқиқоти эканлиги билан фарқ қилар эди. У ўз 
асарларида инқирозсиз «амалий цикл» масалаларига алоҳида эътибор бериб, 
инқирозларнинг ҳақиқий сабабларини бўяб кўрсатишга ўринган, пул 
муомаласи муаммоларини диққат марказида тўтган. Молия ва пул 
муомаласи институтларини инсонлар ҳулқини тушунтириш учун 
фойдаланилади. Унингча, тадбиркорлар жамият манфаатлари эмас, балки ўз 
фойдаларини кўпайтириш учун ҳаракат қиладилар ва бу аҳлоқий ҳаракат 
оқланади, мавжуд институция (давлат, мулк ва бошқалар) бунга имкон 
беради. 
Инсоний жамият ривожи айрим индивидлар тараққиѐти шаклида эмас, 
балки жамият аъзоларининг коллектив алоқаларининг такомиллашуви 
сифатида 
ҳарактерланади. 
Бу 
алоқалар 
такомиллашуви 
шу 
институцияларнинг эволюцияси, давлат институтлариниг ривожи ҳамда 
уларнинг иқтисодиѐтга аралашуви деб қаралади. Капитализм қарама-
қаршиликларини ечишда давлат йўли билан тартибга солиш энг қулай 
восита деб қаралади. Иқтисодиѐтни ўрганишда математика ва статистикани 
кенг қўллаш йўли билан, Митчелл «кичик ва катта цикллар» давомийлигини 
ҳисоблаб чиқди. У ўзининг ҳисоб-китобларига асосланиб, капитализмнинг 
инқирозсиз ривожланиш модели лойиҳасини яратди. Бу олимнинг 
тадқиқотларидаги ижобий томонлар шундан иборатки, мамлакатларнинг 
миллий хўжаликлари бўйича бой фактик материаллар тўпланди, улар 
асосида натурал ва қиймат кўрсаткичларининг ривожланиб борувчи 
қаторлари яратилдики, «динамик қаторлар» таҳлили номини олди. Бу таҳлил 

---

126 
асосида олинган жамловчи кўрсаткич ва индекслар иқтисодиѐтдаги ҳақиқий 
аҳволни акс эттирган ва капиталистик конъюнктурани, айниқса ишлаб 
чиқаришнинг айрим тармоқларидаги ҳолатни баҳолашlда улардан 
фойдаланилган. 
Бу йўналиш тарафдорлари циклларни ўзаро алоқадор параметрларнинг 
таъсири оқибатида вужудга келади ва капиталистик ишлаб чиқариш 
динамикасини белгилайди, деб қарайдилар. Шу сабабли улар циклларни 
тасодифий ягона ҳодиса эмас, балки доимий капитализм иқтисодиѐтига хос 
хусусият деб ҳисоблайдилар. Улар тадқиқот қилаѐтган омиллар қаторига 
биринчилардан бўлиб муомала соҳаси кўрсаткичларини қўядилар, яъни 
нархлар, акциялар курси, пул муомаласи ва бошқалар. 
Инқирозлар инкор этилади, бу амалий циклларни тан олиш билан 
исботланади (унда инқирозлар йўқ). Иқтисодий қаторларнинг назарий 
асосини бекаму-кўст деб бўлмайди. Масалан, 1929 йил арафасида Гарвард 
мактаби вакиллари томонидан берилган иқтисодий об-ҳаво прогнози 
(«
Конъюнктур барометр
») иқтисодиѐт равнақи - «