“ 3-sinf o‘quvchilari nutqini sinonim va antonimlar bilan boyitish yo‘llari



Download 0,87 Mb.
Pdf ko'rish
bet22/28
Sana23.06.2022
Hajmi0,87 Mb.
#695546
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   28
Bog'liq
3-sinf oquvchilari nutqini sinonim va antonimlar bilan boyitish yollari

tiniq 
suv oqyapti (sovuq, zilol, shirin).
2. 
Issiq 
yoz boshlandi (to‘kin-sochin, ajoyib, jazirama) . 
3. 
Baland 
tog‘larning cho‘qqisi qor bilan qoplangan ( haybatli, ulkan, yuksak). 
4.Bugun matematika darsida
qiyin 
masalani yechdik (qiziqarli, og‘ir, g‘alati).
2. So‘z birikmalaridagi sifatlarni yaqin ma’noli so‘zlar bilan almashtiring . 
Mayin shamol –
Toza uy –
Noto‘g‘ri javob –
Sezgir tulki –
Rost gap –
Og‘ir yuk –
Namuna: Mayin shamol – yoqimli shamol. 
8. O‘quvchilar lug‘atini faollashtirish usullaridan biri sinonim so‘zlarning
leksik birikuvchanligi ustida ishlashdir. U yoki bu sinonim so‘zni qanday so‘zlar 
bilan qo‘llash mumkin-u, qanday so‘zlar bilan qo‘llash mumkin emasligiga doir 
bunday ishni ma’nodosh so‘zlar vositasida so‘z birikmalari tuzishni o‘z ichiga 
olgan mashqlar ko‘rinishida bajarish lozim. Bunday mashqlarning ahamiyati 
shundaki, ular ma’nodosh so‘zlarni passiv bilishdan faol qo‘llashga o‘tishga 
yordam beradi. 
Shunday mashqqa misol keltiramiz. 
So‘zni uning ma’nosiga mos otlar bilan bog‘lab ko‘chiring. 
Qari, keksa(ot, ayol, tol). 


60 
Kuchsiz, ojiz, nimjon (shamol, bola, kampir). 
Toza, ozoda, beg‘ubor (suv, osmon, uy).
Uzoq, olis, yiroq (vaqt, yo‘l, shahar). 
Tinch, sokin, (dengiz, hayot). 
Namuna: Qari ot, qari tol, keksa ayol. 
9. Sinonim so‘zlar ustida bajariladigan mashqlarning oxirgi maqsadi 
o‘quvchilarni fikrini ifodalash uchun o‘z lug‘at boyligidan sinonim so‘zlarni 
tanlab ishlatishga o‘rgatishdir.
Shuning uchun ma’nodosh so‘zlar ustida bajariladigan mashqlar tizimida 
o‘quvchilarni o‘z nutqida ma’nodosh so‘zlarni qo‘llashga o‘rgatadigan ijodiy 
mashqlar alohida o‘rin tutishi lozim. Bunday mashqlar rasmga qarab yoki 
o‘tkazilgan sayohat, o‘qilgan hikoya yuzasidan yoziladigan insho ko‘rinishida 
bo‘ladi. Masalan, tog‘ga sayohat haqida yoziladigan inshoda o‘qituvchi baland, 
yuksak (tog‘, cho‘qqi), katta, ulkan (xarsang, qoya), toza, zilol (suv, havo), 
chiroyli, go‘zal (gullar, manzara) kabi ma’nodosh so‘zlarni qo‘llashni taklif qiladi.
O‘quvchilari o‘zbek tilidagi barcha so‘zlarning ma’noddoshlarini bilmasligi 
tabiiy. Shuning uchun ular bilan sinonimlar ustida ishlashda A. Hojiyev tomonidan 
tuzilgan “O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati”dan (Toshkent: “O‘qituvchi”, 
1974) foydalanish maqsadga muvofiq. 
Boshlang‘ich sinflar uchun ona tili fanidan tuzilgan amaliy dastur 
o`quvchilarni nafakat ma`nodosh so`zlar, balki qarama-qarshi ma`noli so`zlar bilan 
ham amaliy jihatdan tanishtirishni ko`zda tutadi. Antonimlar – tilning juda kuchli 
uslubiy vositasi. Ular nutqni jonlantiradi, uni yanada ravshan va obrazli qiladi. 
Bundan tashkari antonimlar ustida bajariladigan mashqlar o`quvchilardan 
kiyoslash, takkoslash, zidlash kabi mantikiy amallarni qo`llashi talab qiladi va bu 
bilan bolalarning fikrlash kobiliyatini o`stirishga yordam beradi. 
Bizningcha, boshlang‘ich sinflardagi lug‘at ishi birinchi navbatda 
o`quvchilarning ona tili darsliklarida mavjud so`zlarni faol o`zlashtirishga 
yo‘naltirilgan bo`lishi kerak. SHuning uchun antonimlar ustida bajariladigan 
mashqlar asosida ona tili darsliklaridagi leksik material ustida bajarilishi kerak. 


61 
Biroq ona tili darsliklarida antonimlar amaliy jihatdan o`zlashtirish uchun 
mo‘ljallangan mashqlarning juda kamligi o`qituvchining ishini birmuncha 
kiyinlashtiradi. Jumladan, 4- sinf ona tili darsligida “Sifat” mavzusida antonimlar 
ustida ishlashga doir ikkita mashq berilgan xolos (274- mashq). 
Ammo darslikdagi bu yetishmovchilikni osonlik bilan bartaraf qilish mumkin, 
chunki darslikda berilgan mashqlarning leksik tarkibida antonimga ega bula 
oladigan, binobarin, qarama-qarshi ma`noli so`zlar juftligi hosil kilinadigan 
mashqlardan foydalanish mumkin. 
Boshlang‘ich siflar, jumladan 3-sinfda sifat turkumini o`rgatishda qarama-qarshi 
ma`noli so`zlar ustida quyidagi mashq turlaridan foydalanish mumkin: 
1)
berilgan so`zlarga antonim topish; 
2)
ko`rsatilgan matndan qarama-qarshi ma`noli so`zlarni topish; 
3)
berilgan matndagi ajratib ko`rsatilgan so`zlarni ularning antonimi bilan 
almashtirish; 
4)
antonimik ma`noga ega bo`lgan gaplarni yozib tugatish; 
5)
keltirilgan antonimik juftlik ishtirokida gap tuzish. 
Berilgan so`zlarga antonim tanlashga doir mashqlar qo‘yilgan maqsadga bog‘liq 
ravishda bolalarga turli ko`rinishda taqlif qilinishi mumkin. Boshida faqat antonim 
topish kerak bo`lgan so`zlar emas, balki shu antonimlarning o`zi ham alohida 
ro`yxat qilib beriladi. O`quvchilarning vazifasi bu ro`yxatdan keraqli so`zlarni 
tanlab olishdan iborat bo`ladi. 
Albatta, antonimlarni topishga oid mashqlar o`quvchilarga antonimlardan o`z 
nutqiy faoliyatida foydalana olish ko`nikmalarini shakllantirish uchun yetarli emas. 
Buning uchun o`quvchilar mustaqil ravishda o`z lug‘at boyligidan antonim 
tanlaydigan mashqlar, shuningdek, o`quvchilar yana mustaqil ravishda boshqa 
so`zlar ichidan qarama-qarshi ma`noli so`zlarni topib, ulardan juftlik hosil 
qiladigan mashqlar zarur. Bunday mashqlarning ikkala turida ham misol 
keltiramiz. 
Quyidagi so`zlarga qarama-qarshi ma`noli so`zlar topib yozing. 
Tor -....... 


62 
Baland -..... 
Kora -...... 
Katta - ....... 
Yo‘g‘on - ....... 
Issiq -....... 
Och - ....... 
Quyidagi so`zlar ichidan qarama-qarshi ma`noli so`zlarni topib, juft holda yozing. 
Qattiq, eski, sodda, arzon, yangi, yumshok, qimmat, ayyor, to`g‘ri , engil, semiz, 
quvnoq, og‘ir, egri, baland, oriq, qisqa. 
Qaysi so`zlar ortiqcha bo`lib chiqadi? Nima uchun? Bu so`zlarni alohida 
yozing. 
Antonim sifatlar ustida bajariladigan mashqlar ichida o`quvchi berilgan 
so`zlarga ham sinonim, ham antonim so`zlar topishi kerak bo`ladigan 
kombinatsiyalangan mashqlar alohida o`rin tutadi. Bunday mashqlarn6ing 
ahamiyati shundaki, ular antonimlarni ham, sinonimlarni xa yaxshiroq 
o`zlashtirishga yordam beradi. 
Mana shunday mashqqa misol: 
Berilgan so`zlarga avval yakin ma`noli, keyin esa qarama-qarshi ma`noli so`zlar 
tanglang. 
Jasur, ...., ......, ......, ...... . 
Toza ,......, ......, ---...., .... . 
Orik ....., ....., -----......, ...... . 
Ozod ....., ....., ----....., ..... . 
Notanish ......, ...., ---...., ..... . 
Namuna : Jasur, qo`rqmas –qo`rqoq.
So‘zlar quyidagi belgilariga ko‘ra bir-biriga qarama-qarshi qo‘yiladi: og‘irlik, 
harorat, makondagi joylashuvi, rangi, vaqtiga ko`ra va hokazo. Tajriba shuni 
ko`rsatadiki, 3-sinf o`quvchilari antonimlarning umumiy semantik asosini bemalol 
aniqlay oladi. 
Bunday mashqni quyidagicha bajartirish mumkin. 


63 
Quyidagi qarama-qarshi ma`noli sifat juftliklaridan kaysilari og‘irlik, ta`m, rang, 
joy, vaqt,kishining holatini bildirishini yozing. 

Download 0,87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   28




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish