Uzbek language and Classical Oriental Literature

Philology (linguistics)
Arifdjanov Zokir Taxirovich
Teacher of the Department of
“Uzbek language and Classical Oriental Literature”
International Islamic Academy of Uzbekistan
Tashkent, Uzbekistan
[e-mail], (93)5799579


fors tilida sodda fe’l funksional ekvivalentlari va ma’no guruhlari


Annotatsiya. Maqolada variantlikning turi hisoblangan funksional ekvivalentlar tadqiq qilinadi. Tilshunoslikda funksional ekvivalent talqini bo‘yicha nazariy qarashlar keltiriladi va tahlil qilinadi. خواستن [xāstan] fe’lining so‘ramoq, iltimos qilmoq, talab qilmoq ma’nolarini ifodalashda ushbu fe’lga variant sifatida qo‘llaniladigan 18ta fe’l aniqlanib, ularning har birining ishlatilish o‘rinlari keltiriladi va misollar orqali tahlil qilinadi. خواستن [xāstan] sodda fe’li anglatadigan ma’nolardan so‘ramoq, iltimos qilmoq, talab qilmoq ma’nolarini ifodalashda ushbu fe’lning funksional ekvivalentlarini o‘z navbatida ma’no ottenkalariga ko‘ra olti ma’no guruhchasiga bo‘lish taklif qilinadi.
Kalit so‘zlar: Funksional ekvivalent, sinonimiya, variant, variantlilik, leksik variant, formal variant, خواستن [xāstan] soda fe’li, ma’no guruhchalari, asosiy so‘z.

Tilning turli sathlaridagi variant turlari va soni bo‘yicha turlicha qarashlar mavjudligidan kelib chiqqan holda, biz ushbu maqolada faqat funksional ekvivalentlar haqidagi ba’zi fikrlarni keltirib o‘tishni, ularning qo‘llanilishi va guruhchalari haqida esa batafsil to‘xtalib o‘tishni ma’qul deb topdik.
Rus tilshunosi E.V. Kuznetsova shakliga ko‘ra har xil bo‘lgan, ammo tilda bir xil mazmuniy funksiyani bajaradigan formal (shakliy) variantlik turini funksional ekvivalent deb ataydi[6:123], Rus tilshunosi S.O. Kartsevskiyning ko‘pma’nolilik va sinonimiyani tildagi variantlilik munosabatlarining asosiy turlaridan deb hisoblaganiga asoslanib[4] Sh. Balli funksional ekvivalentlik munosabatlari bilan bog‘langan turli so‘zlarni semantik variantlarga qarshi o‘laroq leksik variantlar deb atashni taklif qiladi[3:87]. Ammo L.V. Kropotova leksik variant tilshunoslikda variantlashuvning boshqa turiga nisbatan qo‘llanilayotganligidan kelib chiqib ularni funksional ekvivalentlar yoki formal variantlar deb ataydi[5:158].
Bizning nazarimizda so‘zlarning funksional ekvivalentlari to‘g‘risida so‘z yuritgan ushbu tilshunoslarning fikrlariga qo‘shilmaslik mumkin emas. Ta’kidlab o‘tish joizki, tildagi variantlashuv hodisasida muhim o‘rin tutadigan so‘zlarning funksional ekvivalentlari tilning ifoda imkoniyatlarini kengaytirishda asosiy rollardan birini o‘ynaydi. Quyida biz خواستن [xāstan] sodda fe’lining variantlari (funksional ekvivalentlari), ularning qo‘llanilishi va ma’no guruhchalariga to‘xtalamiz.
Hozirgi fors tilida mavjud bo‘lgan fe’llar orasida o‘zining muhim ish-harakat va jarayonlarni ifodalashdagi faol ishtiroki bilan alohida o‘rin tutadigan خواستن [xāstan] sodda fe’li anglatadigan so‘ramoq, iltimos qilmoq, talab qilmoq ma’nolarini ifodalashda ushbu fe’lga variant sifatida qo‘llaniladigan fe’llarning quyidagi ishlatilish o‘rinlarini aniqladik:
درخواست کردن darxāst kardan qo‘shma fe’li so‘ramoq, iltimos qilmoq, talab qilmoq ma’nolarini ifodalashda ishtirok etadigan qo‘shma fe’llar orasida eng faoli bo‘lib, ushbu ma’nolarni ifodalash lozim bo‘lgan barcha o‘rinlarda ishlatiladi. Boshqacha qilib aytganda, mazkur qo‘shma fe’l iltimos qilmoq ma’no ottenkasiga ega bo‘lgan so‘ramoq ma’nosini ham, talab qilmoq ma’no ottenkasiga ega bo‘lgan so‘ramoq ma’nosini ham ifodalashda ishtirok etadi. Misollar:
از او درخواست کردم ... از خانه ما خارج شود. [11:167]