1-БОБ. ЦИТОГЕНЕТИК ТЕКШИРУВ УСЛУБЛАРИ Цитогенетик текширув (кариотиплаш) услуби – бу генетик информацияни ташувчи хромосомаларни текширишга йўналтирилган инструментал усулдир, бунда хромосомалар сонини санаш, улар структурасини, бўлиниш вақтида ҳужайранинг ўзини тутишини, шунингдек хромосомалар структураси ўзгаришининг белгилар ўзгарувчанлиги билан боғлиқлигини ўрганиш амалга оширилади.
Материал хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда хромосома препаратларни тайёрлаш услублари икки тоифага ажратилади.
Бевосита услублар – юқори митотик фаолликка эга тўқималар (суяк илиги, лимфатик тугунлар, эрта ривожланиш давридаги эмбрионнинг ҳар қандай тўқималари ва ҳомиладорликнинг 20-ҳафтасигача хорион-йўлдош)ни ўрганишда, шунингдек мейотик хромосомаларни текширишда қўлланилади.
Билвосита услублар – in vitro шароитида ҳужайралар пролиферацияси кучайтирилганидан кейин турли тўқималардан олинган хромосомалар препаратларини тайёрлашни ўз ичига олади. Култура тури (моноқават ёки суспензия) ва ўстириш давомийлиги (бир нечта соатдан бир неча кун ва ҳафтагача) ҳужайра тури билан белгиланади.
Ҳужайра циклига боғлиқ ҳолда қуйидаги текширувлар бажарилади:
1. Интерфазали ядроларда алоҳида хромосомаларни ва уларнинг қисмларини ўрганиш:
лунж эпителийси ҳужайраларида жинс хроматинини таҳлил этиш фаол бўлмаган Х-хромосома (Х-хроматин)ни ёки Y-хромосоманинг гетерохроматинли қисми (Y-хроматин)ни қайд қилишга асосланган; жинсий хромосомалар тизимидаги бузилишларни ташхислаш учун тахминий тест сифатида қўлланилади;
FISH услуби ёрдамида хромосомаларнинг муайян (белгили) қисмларига таъсир қилган миқдорий ва структур аномалияларини таҳлил этиш; муайян кариотипга тегишли маълумотлар олишга, шунингдек миқдорий аномалиялар қурама вариантларида анъанавий цитогенетик таҳлил унумдорлигини оширишга имкон беради.
2. Профазали хромосомалар (пахитен босқичидаги сперматоцитлар)ни текшириш эркаклардаги бепўштлик сабабини аниқлаш учун қўлланилади.
3. Прометафазали хромосомаларни текшириш (юқори даражали аниқлаш) – хромосомалар микроқайта қурилиши ҳисобига юзага келган синдромларни цитогенетик жиҳатдан ташхислаш учун зарур.
4. Бевосита ва билвосита услублар ёрдамида олинган метафазали хромосомаларни текшириш (стимуляцияланган лифоцитлар, суяк илиги ҳужайралари, тери фибробластлари, эмбрионал ва экстраэмбрионал тўқималар ФГА си) – клиник ва пренатал цитогенетикада беморнинг хромосом статусини аниқлаш учун ишлатилади.
5. Анафаза-телофаза босқичларини текшириш – ҳар хил мутагенларнинг специфик таъсирларини қайд қилиш учун ишлатилади.
Препаратларни текшириш учун хромосомалар тўпламини, шунингдек индивидуал хромосомалар ёки уларнинг алоҳида бўлимларини бўяшнинг турли усуллари қўлланилади. Дифференциал бўяш усуллари ва, асосан молекуляр-цитогенетик услублар (in situ шароитида гибридизация вариантлари) ривожланишнинг турли босқичларида, турли тўқималарда ва митознинг турли босқичларида одам хромосомасини идентификациялаш, хромосомали қайта қурилишлар табиатини, маркерли хромосомаларни белгилаш ва бошқаларни амалга ошириш имкониятини беради. Хромосомаларнинг чизиқли гетерогенлигини аниқлашга имкон берувчи кўп сонли услубларни шартли равишда учта гуруҳга ажратиш мумкин – ДНК молекулаларининг маълум нуклеотидларини танлаб боғланадиган усул (флуорохрома); носпецифик бўёқ (одатда Гимза бўёғи) билан бўяш олдидан хромосомали препаратларни қайта ишлаш усуллари; хромосомалар алоҳида қисмларининг репликацияси асинхронлигига асосланган текширишлар. Алоҳида гуруҳни хромосомаларнинг маълум қисмларини специфик тарзда аниқлаш учун қўлланиладиган танлов бўяш услублари ҳосил қилади. Бўяш услубини белгилаш мақсадида сегментациянинг маълум типини олиш ва визуализация қилишга қаратилган уч ҳарфли тизим ишлатилади (1-жадвал). Ҳозирги вақтда нафақат хромосомаларнинг алоҳида бўлимларининг нозик структурасини батафсил ўрганишга имкон берувчи, балки уларнинг функционал фаоллиги ҳақида маълумот олишга ёрдам берувчи кўп сонли услублар ишлаб чиқилган. Масалан, азот кислотали кумуш қўлланилган ҳолда амалга ошириладиган NOR-бўяш услуби р-генларнинг транскрипцион фаоллиги ва уларнинг функционалик даражасини баҳолаш, in situ ник-трансляция услуби ва специфик антитаначларни қўллаш генларнинг баъзи блоклари функционал фаоллигини баҳолаш имконини беради.
