Нуклеазаларга (ДНКаза, I, II рестриктазаларга) сезувчанлик
Жуда юқори
Юқори
Паст
Кроссинговер тезлиги
Жуда юқори
Паст
Жуда паст, йўқ
Хромосомалар полиморфизмининг фенотипик кўринишларидан ташқари ўзгарувчан қисмларнинг молекуляр табиати ҳам яхши ўрганилган. Хромосомаларнинг турли сегментларини фарқлайдиган асосий белги – бу структур ва функционал ташкиллаштирилишининг ҳар хиллиги кўринишининг бойлигидир (4-жадвал). Умумий феномен бўлиб ҳар бир хромосомада хроматиннинг икки типи – эухроматин ва гетерохроматин мавжудлигидир.
1.2. Хромосомали мутациялар
Структур хромосома қайта қурилишлари — бир ёки бир нечта хромосомалар доирасида генетик материал дисбаланси билан ёки усиз кечадиган кариотип бузилишидир (мос равишда, хромосома ичи ва хромосомалараро қайта қурилишлар). Хромосомалараро қайта қурилишларга транслокация (t), яъни хромосомалар орасида генетик материалнинг кўчиши ҳам киради. Транслокациялар қуйидаги типларга бўлинади:
Реципрок транслокациялар (rcp) — ўзаро алмашиш, яъни гомологик бўлмаган иккита (камроқ ҳолларда учта ва ундан кўп) хромосомалар орасида фрагментлар алмашинуви — хромосомалар сони ўзгариши ва генетик материал дисбаланси билан кечмайди.
Нореципрок транслокациялар — одатда нотурғун кариотипга олиб келувчи хромосомалар фрагментлари билан алмашиниш.
Робертсон транслокациялари (rob), ёки хромосомаларнинг марказий қўшилиши — марказ атрофи туманларида иккита акроцентрик хромосомалар елкаларининг қўшилиши. Бунда кариотипдаги хромосомалар сони биттага камаяди, сабаби, ядро ҳосил қилувчи туманлари жойлашган иккита акроцентрик хромосомаларнинг калта елкалари ва битта центромери йўқолади.
Ниҳоят, хромосомалараро қайта қурилиш варианти сифатида инсерция (ins)ни – бир хромосома қисмининг бошқа хромосома ичига ўтишини келтириш мумкин. Хромосома ичи қайта қурилишлари бир нечта типлардан иборат:
Нуқсон (g) (ахроматик, яънибўялмаган соҳалар) ваузилишлар — хроматидли ва хромосомали бўлиши мумкин.
Делеция (del) — хромосоманинг бир қисмини йўқотиш (чекка ва интерстициал охирларини).
Инверсия (inv) — центромера соҳасини ўз ичига олмасдан (парацентрик инверсия)ёки центромера жалб этилиши билан (перицентрик инверсия) кечадиган хромосома фрагментининг 180° тўнкарилиши.
Изохромосома (i) — генетик идентик (яъни иккиланган фақат узун ёки иккиланган калта) елкаларига эга метацентрик (моно- или дицентрик, idic) хромосома.
Ҳалқали хромосомалар (r) бир ёки иккита марказий чекларга эга битта (камроқ иккита) ёпиқ ҳалқалар (мос равишда, моно- ёки дицентрик).
Хромосомафрагментлари (fr) вамаркерли хромосомалар(mar) хромосомаларнинг ҳаддан ташқари миқдорий ҳосилаларини белгилайди: майда ацентрик (ace) (яъни центромераларни тутмаган) ёки 1-2 центромераларга эга. Маркерли хромосомалар ҳам ички, ҳам хромосомалараро қайта қурилишлар натижаси бўлиши мумкин. Уларни идентификациялаш учун турли цитогенетик услублар қўлланилади. Энг маълумотли бўлиб in situ шароитида с хромосомаларни гибридизациялаш услубларининг турли вариантлари (FISH услуби) ва локусспецифик ДНК-зондлаш ҳисобланади. Генетик барқарор хромосомали абберациялар (транслокациялар, инсерциялар, инверсиялар), одатда, ташувчи фенотипга таъсир қилмайди. Лекин уларнинг мавжудлиги қонуният бўйича мейознинг профазасида гомологлар қўшилишининг бузилишига, ва бунинг натижаси улароқ, нотурғун хромосомалар абберацияси (делеция ва дупликация)га эга гаметалар ва хромосоманинг мос қисмларида қисман моно- ёки трисомияли зиготалар ҳосил бўлишига олиб келади.
Кўпчилик ҳолларда кариотипида барқарор хромосома қайта қурилиши бор, яъни сегрегацион генетик юк қисми ҳисобланган структур хромосома мутациялари ота-онанинг биттасидан авлодига ўтади. Ота-она кариотипида барқарор хромосом қайта қурилишлар (транслокация, инверсиялар) мавжудлиги ушбу хромосомаларнинг мейозда сегрегация бузилишлари билан муқаррар боғлиқ, бунинг натижаси улароқ генетик нотурғун гаметаларнинг пайдо бўлиши ва, мос равишда, абберант хромосомаларнинг мос сегментлари делециялари ва дупликацияларига эга эмбрион ҳосил бўлиши қонунийдир. Кўпинча, генетик нотўлиқ гаметалар юзага келиши хромосома қайта қурилишлари типига, ташувчи жинсига ва баъзи бошқа омилларга боғлиқ. Анча кам ҳолларда структур абберациялар de novo гематогенезда, ёки эмбрион ҳужайраларида (мутацион генетик юк) ҳосил бўлади. Охирги ҳолда улар мозаик шаклда намоён бўлиши мумкин. Ҳар хил типдаги структур қайта қурилиш ҳосил бўлишининг асосий механизми бўлиб битта ёки бир нечта хромосомаларда узилишлар мавжудлиги ва кейинчалик ҳосил бўлган фрагментларнинг қўшилиши ҳисобланади.
Расм. 3. 4- ва 20-хромосомалар орасида реципрок транслокация.