4-Mavzu: MA’RIFATPARVARLARNING ASARLARIDA OILA
TARBIYASIGA OID QARASHLARNING AKS ETISHI
.
Reja:
1. Ma‟rifatparvarlarning asarlarida oila tarbiyasiga oid qarashlarning aks etishi.
4. Rus pedagoglarining oila pedagogikasiga oid qarashlari.
Tayanch tushunchalar:
qadimgi Yunoniston, qadimgi Rim,
Yevropa Uyg‘onish
davri, ma’rifatparvar mutafakkirlar, rus pedagoglari, oila tarbiyasini tashkil etishga
tarixiy yondashuv.
Ma’rifatparvarlarning asarlarida oila tarbiyasiga oid qarashlarning aks etishi.
XVI asrdan boshlab о„zida mualliflarning hayotiy tajribalari asosida Yevropada
bevosita ta‟lim hamda bolalarni tо„g„ri tarbiyalash masalalarini yoritgan asarlar
yaratila boshlandi. Ularning mualliflari “ma‟rifatparvarlar” deb nomlandi. О„rta asr
ma‟rifatparvarlari orasida chex pedagogi, “Didaktika” fanining asoschisi Yan
Amos Komenskiy (1592-1670 yy.) alohida о„rin tutadi. 1627 yilda pedagogik
faoliyatini boshlagan Y.A.Komenskiy 1632 yilda “Chex didaktikasi”
asarini
yaratdi. 1633-1638 yillarda esa ushbu asarni qayta ishlab, lotin tiliga tarjima qildi
va uni “Buyuk didaktika” deb nomladi. Mazkur asar ma‟rifatparvarning mumtoz
asari hisoblanadi.
Asarda har bir inson hayoti uchun muhim masalalar xususida sо„z yuritilgan.
Pedagogning keyingi faoliyatida ushbu masalalar yanada rivojlantirilib, ular
negizida qator darslik va qо„llanmalar yaratildi. “Tillar va hamma fanlarning ochiq
eshigi” (1631 y.), “Fizika” (1633 y.), “Astronomiya” (1632 y.), “Onalar maktabi”
(1632 y.) va b. asarlar shular jumlasidandir.
Y.Komenskiyning shaxs ta‟limi va tarbiyasini tashkil etishdagi buyuk xizmati
oila va maktab tarbiyasini о„zaro uyg„unlashtirish muammosining ilmiy jihatdan
asoslab berganligi bilan belgilanadi. Y.A.Komenskiy yashagan davrga qadar
bolalar
tarbiyasi, asosan, ikki muhit – maktab va oilada amalga oshirilar edi.
Buyuk pedagog oilaning tarbiyaviy imkoniyatini, ota-onalarning tarbiyachi
sifatidagi maqomiga daxl qilmagan holda yosh avlodni maktabda о„qitish va
tarbiyalashning afzalligini asoslashga urindi. О„z yondashuvining tо„g„riligini
Y.A.Komenskiy “Buyuk didaktika” asarining VIII bobida shunday izohlaydi:
“Ota-onalar va ularning kasbi turlicha bо„lganligi sababli о„z bolasini tarbiyalash
qо„lidan keladigan yoki ishdan sо„ng yetarlicha vaqt ajratib, bola tarbiyasi bilan
shug„ullanadiganlar juda kam topiladi. Shuning uchun ham necha asrlardan buyon
kо„pchilik oilalar о„z bolalarini bilimli, og„ir tabiatli
maxsus kishilarga berib
о„qitib kelmoqdalar. Yoshlarni tarbiyalovchi bunday kishilar, odatda, ustoz,
tarbiyachi, muallim, professor deb atab kelinadi, bolalarni tо„plab birga mashg„ulot
о„tkazadigan joyni esa maktab, о„quv yurti, auditoriya, kollegiya, gimnaziya,
akademiya va h.k. deb ataladi”
1
.
“Buyuk didaktika” asarining IX bobida о„g„il bolalar
bilan bir qatorda qiz
bolalarni ham о„qitish zarurligi asoslab berilgan: “Maktablarda faqat boylar va
1
Коменский Я.А. Буюк дидактика. Изб.пед.соч. В.2 том. 1982. Т 1. – с 384.
aslzodalarning bolalarinigina emas, balki umuman hammani: barcha shahar va
qishloqlardagi aslzodalar va oddiy xalqni, boylar va kambag„allarni, о„g„il va qiz
bolalarni ham о„qitish zarur”.
Qizlarni ham maktablarda о„qitish zarurmi, degan savolga Y.A.Komenskiy
shunday javob beradi: “Xotin-qizlar
erkaklar singari, kо„p holatlarda esa
erkaklardan ham kо„ra о„tkir aql-idrokka ega, erkaklar qatori eng yuqori
lavozimlarni bajarib kelmoqda.
Buyuk pedagog shaxsning rivojlanish bosqichlarini quyidagi tо„rt davrga
bо„ladi:
1) gо„daklik;
2) bolalik;
3) о„smirlik;
4) yetuklik
2
.
Har bir davr olti yilni о„z ichiga oladi. Har bir
yosh davriga mos keladigan
maktab mavjud bо„lishi kerak. Xususan, gо„daklik davri uchun – ona maktabi,
bolalik davri uchun – boshlang„ich maktab (ona tili maktabi), о„smirlik davri
uchun – lotin maktabi yoki gimnaziya, yetuklik davri uchun akademiyaning
bо„lishi maqsadga mvofiqdir.
Y.Komenskiyning fikricha,
har bir oila, har bir xonadon “ona maktabi”
hisoblanadi, zero, tarbiya dastlab oilada beriladi. “Ona tili maktabi” esa har bir
jamoada, har bir qishloqda, gimnaziya – har bir shaharda, akademiya har bir davlat
yoki viloyatda bо„lishi zarur.
Buyuk pedagog qanday qilib bolada о„qishga ishtiyoq uyg„otish mumkin, degan
savolga quyidagicha javob beradi: “Bolalarda о„qishga nisbatan ishtiyoqni
uyg„otish va uni saqlab qolish ota-onalar, maktab, о„quv fanlari, о„qitish metodi va
maktab boshliqlariga bog„liq... Agar ota-onalar bolalarning kо„z oldida donolik va
donishmandlar tо„g„risida yaxshi gaplar aytishsa, yaxshi kitob, chiroyli kiyim yoki
boshqa yaxshiroq narsalar olib berishni va‟da qilib, bolaning g„ayratini oshirsa,
ayniqsa, bolani о„qitishi lozim bо„lgan muallimning bilimdonligi va
xushmuomalaligini maqtashsa (axir, sevish va qoyil qolish taqlid qilishning eng
samarali vositasi hisoblanadi); nihoyat boladan ba‟zan muallimga biror topshiriq
yoki kichik sovg„a bilan yuborib turishsa va h.k. bolalar fanni ham, ota-onani ham
astoydil sevib qoladilar”.
Umuman olganda, Y.A.Komenskiy bolalarga ta‟lim
va tarbiya berishni ilmiy
jihatdan birinchi bor asoslab berar ekan, bu jarayonda oilaning, ota-onaning rolini
asosli ravishda kо„rsatib bera oldi.
XVII asrning oxiri va XVIII asr boshlarida G„arbiy Yevropada absolyutizm va
feodal tartiblar tanqid qilinib, ilm-fan va maorif keng targ„ib qilindi. Ijtimoiy fikr
borasidagi bu yо„nalish “ma‟rifat” deb atalib, uning vakillari tarixga
“ma‟rifatparvarlar” nomi bilan kirdilar. Ma‟rifatparvarlar eski tartiblarni bekor
qilishga, yangi ilg„or tartiblarni joriy qilishga qaratilgan g„oyalarni ilgari surdilar.
2
Коменский Я.А. Буюк дидактика. Изб.пед.соч. В.2 том. 1982. Т 1. – с 384.
