|
OG’ZAKI VA YOZMA NUTQNING O’ZARO BOG’LIQLIGI
Katta o’qituvchi: H.Shukurova
O’qituvchi: D.Abduraxmonova
Annotatsiya:
ushbu maqolada kichik yoshdagi o'quvchilarni nutqini o'stirish
olib borilishi lozim bo'lgan ishlar yuzasidan metodik tavsiyalar berib o'tilgan.
Kalit so’zlar:
bolalar nutiqini rivojlantirish, og'zaki nitq, yozma nutq, nutq
mahorati, bolalar hayotidan hikoyalar, o'qish, yozish, amaliy mashqlar.
Annotation.
this article provides methodological recommendations on the
work that needs to be done to improve the speech of young students.
Keywords:
children's speech development, oral speech, written speech,
speaking skills, stories from children's lives, reading, writing, practical exercises.
O'zbekiston o'z mustaqilligini qo'lga kiritgan dastlabki kunlaridanoq yangi
rivojlangan jamiyat qurish yo'liga kirdi. Zahmatkash xalqimiz o'zining fidoyi-
mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan
mustahkam
o'rin
egallash
maqsadida
barcha
sohalarda
chuqur
islohatlarni amalga oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida
amalga oshirilayotgan barcha tarixiy o'zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz
qalbi, ongi va shuuriga ulkan ta'sir ko'rsatamoqda. XXI asrga qadam qo'ygan
o'zbek xalqining milliy taraqqiyot yo'lidagi bosh g'oyasi – bu Ozod va obod vatan,
erkin va farovon hayot barpo etishdir. Albatta, ushbu g'oyani amalga oshirishda
siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy yo'nalishlar bilan bir qatorda barkamol avlodni voyaga
yetkazish, ular nutqini o'stirish muhim o'rin tutadi. Bola nutqining rivoji ko'p
jihatdan uning ruhiyatiga, sog'lom, tetik o'sishiga, ahloqiy sifatlariga o'quv
dasturini o'zlashtirishiga bog'liqdir. Bu masalalar boshlang'ich ta'limda o'z
yechimini topishi va o'z ona tilida ravon gapira oladigan qilib tarbiyalashga
qaratilishi zarur. 1997-yil 29-avgustda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
hamda “Ta'lim to’g’risidagi” Qonun qabul qilindi. Qonunda va Milliy dasturda
ta'kidlanishicha, kelajagimiz bo'lgan yoshlarni o'z fikrini mustaqil bayon etishga
o'rgatish, o'zgalar fikrini to'g'ri aniglash, fikr ifodalash imkoniyatlariga e'tibor
berish, chet el tajribalaridan unumli foydalanishga va qo'llash chet tilini o'rgatish
masalalariga alohida urg'u berildi. Shuning uchun ham biz tanlagan mavzu
bugungi kunda juda dolzarbdir. Bizning maqsadimiz:
1.
Bolalar nutiqini rivojlantirishning mantiqiy va ilmiy asoslanganligini
ishlab chiqish;
2.
Bolalarning og'zaki va yozma nutq mahorati malakalarini rivojlantirish
ishlarini vujudga keltirish;
3.
Muommoga oid ijtimoiy-falsafiy, pedagogik, psixologik va metodik
manbaalarni o'rganish;
4.
Nutq o'stirishga oid pedagogik-psixologik va ilmiy-metodik adabiyotlarni
tahlil qilish;
5.
Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni fikr ifodalash darajasini qiyoslash;
6.
Bolalarning nutq malakalari qay tarzda rivojlanganligini aniqlash;
7.
Nutq o'stirishga oid materiallarni tayyorlash;
8.
Nutq o'stirish bo'yicha ishlab chiqilgan usullarning samaradorligini
tajribada tekshirish.
Rus pedagogi K. D. Ushinskiy (1824-1870) rus burjua-demokratik
pedagogikasi, xususan, maktabgacha pedagogikaning asoschisi hisoblanadi. U
bolalarni maktabgacha tarbiyalash nazariyasi va amaliyoti masalalarini
boshlang'ich ta'lim muammosi bilan bog'lagan. Ushinskiy pedagogika tizimining
asosiy yetakchi g'oyasi xalqona tarbiya g'oyasi hisoblanadi, bunda u har bir
xalqning u yashaydigan va mehnat qiladigan tarixiy, tabiiy shart-sharoitlari bilan
bog'liq bo'lgan o'ziga xosligini tushunadi. Ushinskiy ona tili xalqonalikning eng
yaxshi ifodasini tan olgan, hamda ta'lim va tarbiya ishida ona tili asosiy o'rinni
egallashi lozim, deb hisoblagan. Ona tilining bola ruhiy kuchlarini rivojlantirish, til
mohiyati va uning vujudga kelishining bosh manbai ekanligi haqida ta'limot K. D.
Ushinskiy pedagogik ta'limotida markaziy o'rinlardan birini egallaydi hamda uning
metodik tizimini tushunish uchun asosiyek K. D. Ushinskiy ona tilini birlamchi
o'qitishning uchta asosiy maqsadlarini shakllantirgan:
I.
so'z imkoniyatlarini rivojlantirish;
II.
bolaga fikrini ifodalash uchun ona tilining eng yaxshi shakllaridan
foydalanishni o'rgatish, bolalarning ona tilinining boyliklarini egallashga jalb etish;
III. til qonunlari, uning grammatikasini o'rganish.
Ona tilini birlamchi o'qitishning uch maqsadiga ketma-ket emas, balki bir
vaqtning o'zida erishiladi. 1861-yilda Ushinskiyning "Ona tili" nomli asari chop
etildi. Mazkur asar Konstantin Dmitrivichning bolalarga birlamchi savod o'rgatish
va ularni tarbiyalash bilan bog'liq pedagogik g'oyalari hamda estetik
tamoyillarining o'ziga xos yakunlari va amaliy ifodasi bo'ldi. O'qish kitobining
butun mazmuni muayyan tizim bo'yicha berilgan. “Ona tili” kitobi nafaqat bilimlar
qomusi balki badiiy-estetik ensiklopediya ham hisoblanadi. Uning bir qismidan 19
ta ertak, 30 ta topishmoq, 123 ta maqol va matal, 13 tez aytish, 14 ta qo'shiq, 14
taturli shoirlar she'rlari hamda Ushiniskiyning o'zi yozgan 43 ta hikoyalar joy
olgan.
Ushinskiy 7-yoshgacha bo'lgan bolalar nutqini tavsiflar ekan, uning ayrim
xususiyatlarini, masalan: tovushning tushunarsizligi, lug'at boyligining yetarli
emasligi, o'zaro bog'liqlikning yo'qligini alohida ta'kidlagan. U bolalar bilan
mashg'ulot o'tkazishning turli shakllarini taklif qilgan:
-
bolalar hayotidan hikoyalar;
-
bolalarga narsalarning xususiyatlarini ko'rishda,7 yoshga kelib esa narsalar
juftligini bir-biriga taqqoslash, ular o'rtasidagi umumiylik va farqlarni topishda
yordam beruvchi mashqlar;
-
suratlar asosida hikoya qilish, bu bolalarga savollarga javob berish, so'ngra
esa ravon, tushunarli va erkin hikoya qilib berishni o'rgatadi;
- bolalarni o'qish va yozishga tayyorlovchi amaliy mashqlar.
K.D.Ushinskiyning til va uning bolaning ruhan shakllantirishida tutgan o'rin
haqidagi ta'limoti nutqni rivojlantirish metodikasini mustaqil fan sifatida ajratish
uchun muhim ahamiyatga egadir.
1. Til haqida, uning vujudga kelishi haqida ta'limot-metodikaning nazariy
asoslari ishlab chiqildi; uning har bir odamning rivojlanishida tutgan o'rni ko'rsatib
berildi, bu esa bolalarni rivojlantirish va tarbiyalashda ona tilining yetakchi o'rin
tutishini asoslash imkonini beradi.
2. Bolalar nutqini rivojlantirish ishi maktab ta'limiga qadar boshlanadigan ish
sifatida alohida bo'limga ajratilgan.
3. Bolalar nutqini rivojlantirishga bolaning uzoq davom etadigan ona tili,
uning mazmuni va shakllarini o'zlashtirish jarayoni sifatida qaralgan. Ushbu
murakkab jarayon ustoz tomonidan to'g'ri va faol rahbarlik qilishni talab qiladi.
4. Ona tilini o'qitish jarayoniga rahbarlik qilishning asosiy qoidalari. Ona
tilini birlamchi o'qitishning birlamchi maqsadlari; ularni amalga oshirish mazmuni
va shakli; nutqni rivojlantirishda ko'rgazmaviylikning ahamiyati ishlab chiqilgan
va asoslab berilgan.
5. Bola
Do'stlaringiz bilan baham: | 
