Shukurova H,Abduraxmonova D

 
nutqi uning fikrlashi, ma'naviy va estetik his-tuyg'ulari bilan 
birgalikda rivojlantirishni ta'minlovchi ish usullari ko'rsatib berilgan. 
Boshlang'ich sinf bolalari nutqini rivojlantirish - bu murakkab psixologik 
jarayon bo'lib, u faqat bolalarning eshitgan nutqiga taqlid qilish jarayon emas. Bu 
jarayon bolalardan umuman muloqot faoliyatini rivojlantirish va birinchi navbatda, 
muloqotga ehtiyoj borligi bilan bog'liqligidir. Bolaning borliqning yangi 
tomonlariga yo'naltirilganligi, amaliy faoliyatdan olamni, so'ngra, odamlarni, 
ularni munosabatlarini o'rganishga o'tish yangi maqsadlarga xizmat qiluvchi yangi 
muloqot vositalari zaruratini keltirib chiqaradi. Bola leksikasini kengaytirish, uning 
o'z kechinmalarini yanada keng va xilma-xil ifodalanishni o'zlashtirishi uchun 
imkoniyat yaratadi. Nutqni zamonaviy va to'laqonli rivojlantirish uchun atrofdagi 
hayot bilan o'zaro hamkorlik bolaning muloqotga bo'lgan ehtiyoj tarkibini boyitish 
zarur. Bolalarning nutqni egallab olishlarini sababi, ularning muloqot 
faoliyatlarining asosini ehtiyoj-motivatsiya tashkil qilishi, uning tarkibi 
o'zgarganligidir. Verbal bosqichda bolada sust nutq shakllanadi. Ushbu bosqichga 
bo'lgan davrning asosiy ahamiyati shundaki, uning ichida navbatdagi bosqich-faol 
nutq paydo bo'lishi bosqichiga o'tish uchun zarur bo'lgan sharoit vujudga keladi. 

---

Bolaning faol nutqning o'zlashtirishning ikkinchi bosqichida uchta asosiy jihat 
ajralib chiqadi: emotsional munosabatlar; birgalikda faoliyat (hamkorlik) 
davomidagi munosabatlar; tovushli munosabatlar. 
Bolaning kattalar bilan muloqot qilishining ko'rib chiqilayotgan har bir jihati 
uning oldiga kattalar tomonidan qo'yilayotgan va so'zdan jamiyatda o'zaro bir-
birini tushunish uchun shartli ravishda qabul qilingan vosita sifatida foydalanishni 
talab qilishdan iborat bo'lgan kommunikativ vositani hal etishlariga qabul 
qilishlariga yordam beradi. Bundan tashqari, kommunikativ omilning ko'rib 
chiqilayotgan har bir jihati yoki bu darajada va o'z holicha bolalarning 
kommunikativ vazifani hal etishlariga yordam beradi. Nutqni rivojlantirishning 
uchinchi bosqichida- uning materiyasi (leksika va grammatika) bolaning muloqot 
vazifasini o'zgartirgan holda kattalar bilan muloqotga bo'lgan ehtiyojiga va uning 
tarkibiga uzviy bog'liq bo'ladi. Bola nutqining yangi, yanada murakkab va keng 
qamrovli jihatlani o'zlashtirishga olib keladi. Bolaning ruhan shakllanishida 
nutqning hal qiluvchi o'rni egallashi uning turli bosqichlarda rivojlanishiga yordam 
beruvchi shart-sharoitlar va omillarning ahamiyatini yanada oshiradi. Nutq rivojini 
harakatlantiruvchi kuchlar haqidagi masala ular shiddati bilan va to'satdan amalga 
oshirilishi tufayli ham alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar nutqini rivojlantirishni 
rivojlantiruvchi yoki uni sekinlashtiruvchi kucharni aniqlash ushbu jarayonda aniq 
maqsadni ko'zlagana holda pedagogik sa'y-harakatlarni uyushtirsh kalitidir. 
Haqiqadan ham, til bilan tafakkur bir-birisiz yashamaydi,- deb yozadi A.M 
Borodich - Garchi til bilan tafakkur bir-birisiz yashay olmasa ham ular o'zida 
aynan bir hodisani ifodalamaydi. Tafakkur-ob'ektiv borliqning intihosi, til esa 
fikrning boshqa kishilarga yetkazish va mustahkamlash vositasi. So'z bilan 
tushuncha diologik tarzda bir-birini taqazo etadi. Ma'lumki, katta yoshdagi bolalar 
nutqini rivojlantirish faoliyatning har xil turlarida amalga oshiriladi; tabiat 
ob'ektalari bilan tanishtirish mashg'ulotlarida; savod o'rgatishda; o'yin faoliyatida; 
ijtimoiy foydali mehnat jarayonida turli ishlarning bajarilishida. Biroq A.M. 
Borodich, T.A. Soxin, Ye.L.Tixeeva, O.S. Ushakova va boshqa tadqiqiotchilar 
ko'rsatib o'tganlaridek nutqni rivojlantirish maxsus rejalashtirilgan va tashkil 
etilgan mashg'ulotlarda amalga oshirilishi har jihatdan maqsadga muvofiqdir. Shu 
bilan birga, mashg'ulotlarni tashkil etishda eng ma'qul natijalarga erishish uchun 
quyidagi talablarga rioya qilish zarur bo'ladi: 
-mashg'ulotlarni ularning maqsadi, mazmuni va o'tkazilish muddatini hisobga
olgan holda rejalashtirish; 
-bolalarning analitik-sintetik xarakterdagi nutqiy vazifalarni yechish 
mashg'ulotlarida mustaqil faoliyatlarini aniq belgilash; 
-bolalarda nutqni shakllantirishga oid mashg'ulotlarga qiziqish uyg'otish; -
rejalashtirilgan mashg'ulotlar o'rtasida izchillikka rioya qilish. 

---

Ma'lumki, nutqda belgilarni qo'llash an'anasi hech kishi tomonidan 
boshqarilmaydi. Vujudga kelgan an'anani ulash va undan foydalanish kerak. 
Shunung uchun ham, nutqga ega bo'lish uchun til belgilaridan foydalanish 
an'anasini(ularning kombinatsiyalari) bir-birini almashtira olishni bilishi lozim. 
Ana shu munosabat bilan tadqiqotchilardan L.P. Federanko va P.A. Fomechivkalar 
metodik jihatdan muhim g'oyani ilgari suradi: "Bolani nutqqa o'rgatish, - deb 
yozadi ular, -unga til materiyasini (nutq organlarini mashq qildirish) til belgilari, 
leksik va grammatik belgilar (intellektni mashq qildirish) borliqni baholashni 
ifodalashni o'rgatish, adabiy til me'yorlarini eslashni osonlashtirishga ko'mak 
berish demakdir". Bola tomonidan nutqni o'zlashtirishga asosli yondashuv bilan 
kelishgan biz shunga etiborimizni qaratdikki, ushbu qo'llanma mualliflari tez-tez 
"yordam berish", "mashq qildirish", va boshqa iboralarni qo'llaydilar - u, biroq qay 
tarzda yordam berish, mashq qildirish mumkinligiga kam e'tibor qaratadilar. 
Bolani maktabda muvoffaqiyatli ta'lim olishga tayyorlash uchun unga ona 
tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish 
zarur. O'qituvchining asosiy vazifalaridan biri bolalarning o'z xalqining badiiy 
tilini 
o'zlashtirib 
olishlari 
natijasida 
ularning 
to'g'ri 
og'zaki 
nutqini 
shakllantirishdan iboratdir. Bu umumiy vazifa quyidagi maxsus vazifalardan 
iboratki: 
nutqning 
tovush 
madaniyatini 
tarbiyalash: 
lug'atni 
boyitish, 
mustahkamlash 
va 
faollashtirish; 
nutqning 
grammatik 
to'g'riligini 
takomillashtirish; og'zaki (diologik) nutqni shakllantirish; ravon nutqni 
rivojlantirish; badiiy so'zga qiziqishni tarbiyalash; savod o'rgatishga tarbiyalash. 
Bolalar nutqini rivojlantirishni tegishli dastur asosida amalga oshirish zarur. 
Ushbu dasturda atrof-olam haqidagi bilimlar doirasi va lug'at hajmi, har bir yosh 
bosqichida bolalarda shakllanishi lozim bo'lgan nutqiy mahorat va ko'nikmalar 
belgilangan bo'lib, u shaxsning muayyan sifatlarini (kirishimlilik, xushmuomalalik, 
samimiylik, bosiqlik)tarbiyalashni ko'zda tutishi lozim. 
Nutqni rivojlantirish dasturi bola faoliyatining o'quv, o'yin, mehnat va 
maishiy kabi shakllarida amalga oshadi. Jamoat tarbiyasi sharoitida ta'lim- bola 
nutqining shakllantirishning yetakchi vositasi hisoblanadi. 
Ona tilini o'qitish-bolalarning bilish qobiliyatini rejali, aniq maqsadni 
ko'zlagan holda rivojlantirish, ularning atrof-olam haqidagi eng oddiy bilimlarni va 
tegishli lug'atni o'zlashtirish nutqiy mahorat va ko'nikmalarni shakllantirish 
jarayonidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni o'qitishning asosiy shakli- 
mashg'ulotlardir. Didaktik maqsadlar bo'yicha quyidagi mashg'ulotlar turlarini 
ajratib ko'rsatish mumkin: yangi materialni ma'lum qilish mashg'uloti; bilimlar, 
mahorat va ko'nikmalar mustahkamlashga oid mashg'ulotlar; bilimlarni 
umumlashtirish mashg'ulotlar; yakuniy mashg'ulotlar yoki hisob-tekshiruv 
(nazorat) mashg'ulotlari. 

---

Bolalarga ona tilini o'qitishga doir mashg'ulotlar har bir guruhda bolalarning 
yosh imkoniyatlarini va har bir bolaning nutqiy rivojlanganlik darajasini hisobga 
olgan holda amalga oshiriladi. Chunki bilimlar mazmuni, ularning tarkibi metod va 
usullarni tanlash, haftasiga o'tkaziladigan mashg'ulotlar soni, har bir 
mashg'ulotning davomiyligi shunga bog'liq bo'ladi. 1 yoshdan 3 yoshgacha bolgan 
bolalar nutqini rivojlantirishga doir mashg'ulotlarni didaktik o'yinlar, sahna 
ko'rinishlari shaklida o'tkazish tavsiya qilinadi. Ular nafaqat ko'ngilchang tusga, 
balki albatta ta'lim tusiga ega bo'lishi lozim. 3
 y
oshdan 7 yoshgacha bo'lgan bolalar 
nutqini rivojlantirish emotsional tusga ega bo'lishi lozim. Bunda, ko'rgazmalilik, 
o'yin usullari va didaktik o'yinlari keng qo'llash zarur. 
Mashg'ulotlarda pedagog nutqiy vazifalardan tashqari o'quv faoliyatini yo'lga 
qo'yish qobilyatini shakillasntirish(diqqat-e'tiborli bo'lish, pedagog topshirig'ini 
tinglash, tushunish va uni aniq bajarish, bolalar jamoasi oldida fikr oldira olish, 
tengdoshining javobiga oddiy baho bera olish va h.k) vazifani ham bajaradi. 
Bolalar nutqini rivojlantirishning asosiy bosqichlari.
Bolalar nutqini rivojlantirishda quyidagi metodlar guruhlarini ajratish 
mumkin: Ko'rgazmalilik usullari - kuzatish, uning turlari; binoni ko'zdan kechirish, 
ekskursiya, tabiiy buyumlarni ko'rib chiqish. Pedagog kuzatishdan ob'ektni 
to'g'ridan to'g'ri (gullar ochilishi, toshbaqa haralati va boshqalar) va vositali (agarda 
ob'ektni bevosita kuzatishning imkoni bo'lmasa ( yovvoyi hayvoonlar, shaharlik 
bolalar uchun qishloq aholisining mehnati, qishloq aholisi uchun shahar transporti 
kabi) kuzatish mumkin bo'lgan holatlarda-suratlar, fotosuratlar, kinofilmlar, 
diafilmlar va vediofilmlar namoyishida foydalanadi. Ko'rgazmali narsalar, 
hodisalar, ko'rgazmali narsalardan foydalanishda suhbat, mulohaza mavzusini 
belgilaydigan manbaa bo'lib xizmat qiladi. Bolalarning qabul qilish hissini so'zlab 
berish orqali yo'naltirayotgan tarbiyachi ko'rib chiqilayotgan narsa nomini aytadi 
va uni tushuntirib beradi. 
So'zli usullar - kattalar va bolalarning so'zlari har qanday ko'rgazmali va 
amaliy metod tarkibiga kiradi. Biroq, bolalarda so'zli-mantiqiy fikrlashning
rivojlanishi, atrofdagi narsalar, hodisalar haqidagi tasavvurlarning yig'ilishiga 
qarab nutqni rivojlantirishning so'zli usullari mustaqil metod tusini oladi. Unga 
badiiy asarlarni o'qish, she'r yod olish, bolalarning hikoyalari, suhbatlar va 
tarbiyachining hikoyalari kiradi. So'zli usullar sof ko'rinishda da 
juda 
kam 
qo'llaniladi, chunki maktabgacha 3-7 yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari 
ko'proq ko'rgazmalilikka tayanishni talab qiladi. Shuning uchun deyarli (yosh 
xususiyatlari) barcha so'zli usullarda ko'rgazmali usullardan (narsa o'yinchoqlarni 
qisqa vaqtga ko'rsatish, illyustratsiyalarni ko'zdan kechirish) yoki bolalarni dam 
oldirish maqsadida ko'rgazmali ob'ektni namoyish qilishdan foydalaniladi. Amaliy 
metodlarga mashqlar, o'yin metodlari kiradi va u bolalar nutqini rivojlantirishda 

---

keng qo'llaniladi. Ularning maqsadi bolalarga olingan bilimlarni amaliy faoliyatda 
qo'llashni o'rgatish, nutqiy mahorat va ko'nikmalarni o'zlashtirishda ularga yordam 
berishdan iborat. 
Didaktik o'yinlardan nutqiy rivojlantirishga oid barcha vazifalarni hal etish 
uchun foydalaniladi. Nutqiy mashqlar (mashq qilish va ijodiy mashqlar) yordamida 
esa o'z fikrlarini aniq va tushunarli qilib ifodalash, mulohaza yuritish , isbotlash 
hamda so'zlarni aniq va tushunarli qilib ifodalash, talaffuz qilish shakllanadi.
Har bir metod didaktik vazifalarni hal etish - ya'ni bolalarga yangi narsalarni 
shakllantirish, mahorat va ko'nikmalarni mustahkamlash, o'zlashtirilgan narsalarni 
ijodiy ravishda qayta ishlash uchun xizmat qiladigan usullar majmuidir. Metod 
deb, bilimlarni birdan ikkinchisiga berish maqsadida o'qituvchi va o'quvchi 
tomonidan amalga oshirilayotgan harakatga aytiladi. O'qitish usuli- bu metodning 
bir elementidir. Usullarni ko'rgazmaviyligi va emotsionalliliga qarab so'zli, 
ko'rgazmali, o'yinli usullarga ajratish mumkin. Eng ko'p tarqalgan usullardan biri- 
nutqiy namunadir. Nutqiy namuna - bu o’quvchichining to'g'ri, ilgaridan mashq 
qilingan nutqiy faoliyatdir. Nutqiy namunadan izohlash, ko'rsatmalar berish bilan 
(mashq qilingan) birgalikda foydalaniladir. Nutqiy namunadan izohlash, 
ko'rsatmalar berish bilan (mashq qilingan) birgalikda foydalaniladi. Namuna 
bolalarga aniq, tushunarli, baland va bosiq ovozda namoyish qilinadi. Takrorlash-
esda saqqlab qolish maqsadida aynan bitta nutqiy elementdan (tovush, so'z, ibora) 
bir necha marta foydalanish. Takrorlash tarbiyachining o'zi yoki bola (ikki nafar 
bola) tomonidan hamda bolalar tomonidan jo'r ovoz bo'lib amalga oshiriladi.