Мavzu: Dialektika rivojlanish xaqidagi ta'limot Reja

Мavzu: Dialektika rivojlanish xaqidagi ta'limot
Reja:
1. Dialektika va uning muqobillari.
2. Falsafaning asosiy qonunlari. Falsafada uslub muammosi.
3. Kategoriya tushunchasi va uning tasnifi (klassifikatsiyasi).

Borliqni falsafiy tushunish faqat uning turlari va ularning oʼziga xos xossalarini bilib olishdan iborat boʼlmay, balki borliqni tashkil etgan narsa va hodisalarning oʼzaro aloqalari va bogʼlanishlarini, oʼzgarish va rivojlanishlarini bilishni ham taqozo qiladi.

Busiz, olamning bir butun, yaxlit manzarasini tasavvur etib, shuningdek uning haqidagi nazariy xulosaga kelib ham boʼlmaydi. Busiz borliqning holatini, tabiatini, manbai, sababi va harakatga keltiradigan kuchi hamda yoʼnalishini tushunishga imkon ham yaratilmaydi. Bu, oʼz navbatida, aloqadorlik va taraqqiyot toʼgʼrisidagi taʼlimotning falsafiy muammolarini ham oʼrganishni taqozo qiladi.
Harakat, taraqqiyot, umumiy bogʼlanish va aloqadorlik toʼgʼrisidagi falsafiy taʼlimotlar ham falsafa fani bilan birga paydo boʼlgan. Bu muammolar tahlili falsafada «dialektika» tushunchasi orqali ifodalangan. Bu tushuncha falsafa tarixida turli davrlarda turli maʼnolarni ifodalab kelgan. Dialektika dastlabki davrlarda oʼzaro bahs, munozara olib boruvchi mutafakkirlarning muhokamalaridagi qarama-qarshi, zid fikrlarning toʼqnashuvi va shular asosida haqiqatni aniqlash maʼnosini ifodalagan. Аntik davr mutafakkirlarining maʼlumotiga koʼra, munozarada ishtirok etuvchilar, oʼz muhokamalarida bir-birlariga muqobil savollarni berib, bu savollarga har tomonlama yondoshib, ulardagi bir tomonlamaliklarni bartaraf qilishga uringanlar. Bunda, ular, oʼz muhokamala¬rida har xil nuqtai nazarlarni hisobga olgan holda, ilmiy, nazariy, ahloqiy, siyosiy, huquqiy va shu kabi voqea-hodisalar toʼgʼrisida oʼz qarashlarini ishlab chiqqanlar. Ular shundan kelib chiqib, dialektika deganda oʼzaro bahslashuv sanʼatini, munozara asosida haqiqatga erishish usulini tushunganlar. Masalan, an¬tik davr mutafakkiri Suqrot dialektikani bahslarda yoʼl qoʼyiladigan qarama-qarshi fikrlar oʼrtasidagi ziddiyatlarni ochish orqali haqiqatga erishish sanʼati, deb tushungan.
Dialektikani bahs sanʼati sifatida tushunish hatto oʼrta asrlarda ham davom etgan. Buni oʼrta asrlar mutafakkiri Pьer Аbelyarning «Ha va yoʼq» nomli asari yaqqol tasdiqlaydi.
Dialektikaga munozara sanʼati sifatida qarash oʼr¬ta asrlarda yashagan Oʼrta Osiyo mutafakkirlariga ham xos boʼlib, hatto bu narsa Uygʼonish davrlarida ham davom etgan. Bu davr mutafakkirlarida ham dialektika savol-javob sanʼati sifatida oʼzgacha fikrlarni rad qilish usuli boʼlib xizmat qiladi. Bunga misol qilib G.Galileyning «Dunyoning ikki sistemasi toʼgʼrisidagi bahs» asarini koʼrsatish mumkin. Umuman, dialektika tushunchasining paydo boʼlishi, u oʼzining dastlabki davrlardagi tor maʼnoni ifodalashiga qaramasdan, oʼsha davrlardan to bizning kunlarimizgacha qoʼllanib kelingan sermazmun falsafiy suhbat usulining paydo boʼlishida muhim rol oʼynadi va insoniyat madaniyatining rivojlanishiga katta hissa boʼlib qoʼshildi.
Аsr¬lar davomida toʼplanib borgan dialektik munozara madaniyati murakkab muammolarni muhokama qilish, ulardagi turli qarama-qarshi nuqtai nazarlarni ochish, aniqlash va tushunish mahoratining qaror topishi inkor qilib boʼlmas ahamiyat kasb etdi. Bora-bora dialek¬tika qarama-qarshi nuqtai nazarlar, ular oʼrtasidagi ziddiyatlarni ochish usuli sifatida qaraladigan boʼldi.
Shunday qilib, sekin-asta inson ijodiy tafakkuri oʼz tabiati bilan dialektik ekanligi haqidagi tasavvur paydo boʼldi. Lekin maʼlum vaqt oʼtishi bilan dialek¬tika faqat kishilarning oʼzaro munozaralarigagina xos emasligi maʼlum boʼla bordi. Oqibatda, dialektika faqat inson fikrlash jarayonigagina xos boʼlmasdan, bal¬ki u tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalarga ham xos, deb qarala boshlandi. Аyniqsa, bu qarash borliq shakllari va turlari oʼrtasidagi bogʼlanish va aloqadorliklarning, ular doim oʼzgarib, rivojlanib, bir holatdan ikkinchi holatga oʼtib turishlarining aniqlanishi bilan yanada rivojlandi. Natijada, «dialekti¬ka» tushunchasi insonni, uni qurshab turgan dunyoni bilish, uni tushunish va izohlashning umumiy usuli maʼnosini ifodalay boshlaydi.
Vaqt oʼtishi bilan «dialektika» tushunchasi hamma narsalar: xoh katta, xoh kichik boʼlishiga qaramasdan, oʼzgarib, oʼzining oldingi xususiyatlarini oʼzgartirib, ilgari ega boʼlmagan yangi xususiyatlar hosil qilib borishlarini ham ifodalay boshlaydi. Shu asosda asta-sekin dunyoni dialektik tushunish, borliq va bilishga dialektik qarash qaror topa boshlaydi. Lekin dunyodagi barcha oʼzgarish, aloqadorlik va rivojlanishlarni falsafiy jihatdan tushunib yetish juda qiyinlik bilan kechdi. Sababi: insoniyat taraqqiyotining juda uzoq davrlarigacha kishilar kosmosni, oʼsimliklar, hayvonot dunyosini, hatto kishilarning oʼzlarini ham oʼzgarmas, doimo bir xilda turadi, deb bilishgan. Dunyoning oʼzgaruvchanligi, undagi narsa va hodisalarning bir-birlariga bogʼliqligi toʼgʼrisidagi tasavvurlarning paydo boʼlishi insoniyatning dunyoni bilishi jarayonida juda katta kashfiyot boʼlgan.
Dunyoning oʼzgaruvchanligi toʼgʼrisidagi dastlabki fikrlar ham qadimgi Xitoy, Hindiston hamda Yunonistonning falsafiy taʼlimotlarida ilgari suriladi. Qadimgi davr faylasuflari, garchi hali harakatning turli koʼrinishlari va xillari toʼgʼrisida ilmiy dalillarga ega boʼlishmasa ham, borliqning umumiy oʼzgaruvchi xarakteri haqida oʼz davrlari uchun yangi fikrlarni ilgari surishadi.
Kishilar dastlabki vaqtlardan boshlab oʼz tajribalarida narsa, hodisalardagi oʼzgaruvchan xususiyatlar bilan birga, ularda maʼlum barqaror, oʼzgarmas xususiyatlarning ham mavjudligini anglay boshlaganlar. Nihoyat, dunyo oʼzgaruvchanmi, yoki oʼzgarmasmi? degan savollar paydo boʼlib, bu savollarga mutafakkirlar tur¬li xil javob berganlar. Аmaliyot bergan koʼpdan-koʼp maʼlumotlarga va oʼz kundalik tajribalariga tayangan koʼpchilik mutafakkirlar dunyo oʼzgaruvchan, deyishgan. Lekin bunga qarama-qarshi boʼlgan, dunyo oʼzgarmas, barqaror, deyuvchi mutafakkirlar ham oʼzlarining muayyan asoslariga ega boʼlishgan. Natijada, dunyoning, undagi narsa va hodisalarning ham oʼzgaruvchan, ham barqaror oʼzgarmas xossalari haqidagi qarashlar kelib chiqadi. Haqiqatan ham, narsa va hodisalar maʼlum vaqt ichida har qancha oʼzgarsa ham, ayni vaqtda ularning maʼlum tomonlari oʼzgarmay qolaveradi. Xullas, bunday qarashlar toʼplana borib, narsa va hodisalarning qarama-qarshi tomonlari, ular oʼrtasidagi ziddiyatlar haqidagi qarashlar tufayli falsafada rivojlanish gʼoyasi kelib chiqadi.
Rivojlanish gʼoyasi inson ongida uzoq asrlar davomida shakllanib boradi. Dastlab kishilar rivojla¬nish toʼgʼrisida hech bir tasavvurga ega boʼlmagan. Lekin keyinchalik ular dunyodagi narsa va hodisalarda yuz beradigan turli xil oʼzgarishlarni anglay borib, dunyo¬ning uzluksiz harakatda, oʼzgarish va rivojlanishda ekanligini tushuna boshlaganlar. Ular, shu bilan bir¬ga, tabiat va jamiyat voqea-hodisalarida juda koʼp davriy, takrorlanuvchi hodisalarni ham bila borganlar. Masalan, yil fasllari, kun bilan tunning oʼrin almashishi va shular kabi. Lekin dastlabki davrlarda mutafakkirlar rivojlanishni butunlay yangi narsaning, yangi bosqichning paydo boʼlishi, deb tushunish darajasiga koʼtarila olmaganlar.
Rivojlanishni butunlay yangi sifat oʼzgarishi, eskiga nisbatan jiddiy yangining paydo boʼlishi, deb tushunishda Uygʼonish davri Sharq va Oʼrta Osiyo mutafakkirlari, keyinchalik esa oʼrta asr xristian, diniy va tarix falsafasi mutafakkirlari bir qadar oldinga ketadilar. Ularning qarashlarida rivojlanish gʼoyasini insoniyat jamiyati tarixiga tatbiq etishga urinishlarni uchratamiz.
Rivojlanish gʼoyasini bir butun dunyo rivojlanishi bilan bogʼlab tushunishda muhim qadamni birinchi boʼ¬lib frantsuz faylasufi Rene Dekart qoʼyadi. U, dunyoni xudo yaratayotib, unga dastlabki turtkini kiritgan va uni harakatga keltirgan, deydi. XVIII asr frantsuz maʼrifatparvarlari Volьter va Russo inqilobiy qayta qurishni oʼz ichiga olgan tarixiy rivojlanish gʼoyasini ilgari surishadi. Ularning izdoshi Kondorse esa oʼzi¬ning jamiyatning ilgarilama harakati, uzluksiz taraqqiyot toʼgʼrisidagi taʼlimotini yaratadi. Bu muta¬fakkirlar oʼz qarashlarida gʼoyaviy omillar (masalan: ahloq, din, huquq va shu kabilar) jamiyatni harakatga keltiruvchi, rivojlantiruvchi asosiy kuchlardir, degan gʼoyani ilgari suradilar.
Nihoyat, rivojlanish toʼgʼrisidagi har xil qarashlarning sintezi sifatida bir butun taraqqiyot nazariyasi faqat nemis klassik falsafasidagina paydo boʼldi. Bu falsafaning asoschilaridan biri Immanuilь Kant rivojlanish gʼoyasini quyosh sistemasi va barcha yulduzlar dunyosini izohlashga tatbiq etib, uni hatto insonning ijtimoiy rivojlanishiga, xususan, insonning ahloqiy rivojlanishiga ham joriy etishga urinadi. Kantning shogirdi Gerder esa rivojlanish gʼoyasini butun xalqlarning tarixi taraqqiyotiga va insoniyat madaniyati taraqqiyotiga birinchi boʼlib tatbiq etadi. Bu davrga kelganda, dialektika tushunchasi endi rivojlanish gʼoyasini ifodalay boshlaydi.
Dialektikani rivojlanish haqidagi har taraflama, mazmun jihatdan boy va chuqur taʼlimot sifatida birinchi marta nemis klassik falsafasining buyuk vakili Gegelь ishlab chiqdi. Gegelning ulugʼ xizmati shu boʼldiki, u birinchi boʼlib, butun tabiiy, tarixiy va maʼnaviy dunyoni bir jarayon shaklida, yaʼni uzluksiz harakat qilib, oʼzgarib, qaytadan tuzilib, taraqqiy qilib turadigan holda koʼrsatdi va bu harakat bilan taraqqiyotning ichki bogʼlanishini ochib berishga urindi. Natijada, insoniyat tarixi insoniyatning oʼzining taraqqiyot jarayoni sifatida maydonga chiqdi va endilikda tafakkurning vazifasi bu jarayonning barcha yanglishib yurishlari ichida uning izchil bosqichlarini kuzatib borish va zohiriy tasodiflar orasida bu jarayonning ichki qonuniyatlarini isbot etishdan iborat boʼlib qoldi.
Gegelning taraqqiyot toʼgʼrisidagi bu qarashi dia¬lektika haqidagi falsafiy taʼlimotni yanada boyitadi. Gegelь birinchi boʼlib dialektikaning barcha kategoriyalari va qonunlarini taʼriflab bergan edi. Lekin dialektika Gegelda mistiklashtirilgan, bir tomonlama, boshi bilan turgan dialektika edi. Chunki Gegelning fikricha, dialektika «fikrning har qanday ilmiy kengaytirilishining harakatlantiruvchi jonidir va u shunday bir printsipdan iboratdirki, bu printsip yolgʼiz oʼzi fanning mazmuniga immanent aloqa va zaruriyat kiritadi».
Keyingi davrlarda fan va amaliyot rivoji natijasida dialektika tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining, ulardagi aloqadorlik va bogʼlanishlarning eng umumiy qonunlari haqidagi fan; voqelikdagi narsa va hodisalar, ularning fikriy inʼikoslari oʼrtasidagi munosabatlarni ifodalovchi printsiplar, ularni doimo oʼzgarish va rivojlanishda, ichki ziddiyatlar taqozosi bilan yuz beradigai «oʼz harakati»da, deb qaraydigan bilish nazariyasi; har tomonlama boy, ziddiyatlarga toʼla tarixiy taraqqiyot haqidagi taʼli¬mot sifatida maydonga chiqadi.
Bu dialektika bir butun borliqning eng umumiy aloqadorligi, oʼzgarishi va taraqqiyoti toʼgʼrisidagi taʼlimot sifatida ham moddiy dunyoga, ham uning inʼikosi boʼlgan inson bilishiga xos taʼlimotdir. Shunga koʼra bu dialektika oʼz ichiga obʼektiv va subʼektiv dialektikani oladi. Bunda moddiy dunyoning, undagi narsa va hodisalarning aloqadorlik va bogʼlanishlari, ularning harakati, oʼzgarish va rivojlanishlari obʼektiv dialektikani tashkil etadi. Moddiy dunyoning inson miyasidagi inʼikosiga xos boʼlgan bilish jarayonining dialektikasi subʼektiv dialektika — obʼektiv dialektikaning kishilar miya¬sidagi inʼikosidir. Demak, obʼektiv dialektika — bu narsalar, buyumlar dialektikasidir; subʼektiv dia¬lektika esa, obʼektiv dialektikaning inson ongidagi inʼikosi — yaʼni, tafakkur dialektikasidir.
Obʼektiv dialektika subʼektiv dialektikani vujudga keltiradi. Bu jihatdan dialektikaga yangicha yondoshish Gegelь dialektikasidan tubdan farq qiladi. Gegelь dialektikasiga koʼra fikr, tafakkur dialekti¬kasi narsalar, buyumlar dialektikasini yaratadi, yaʼni subʼektiv dialektika obʼektiv dialektikani tugʼdiradi. Boshqa faylasuflarning taʼlimotiga koʼra esa, aksincha, narsalar, buyumlar dialektikasi fikr, tafak¬kur dialektikasini yaratadi.
Dialektika borliq, yaʼni tabiat, jamiyat va inson tafakkuridagi aloqadorliklar va rivojlanishlarning umumiy qonuniyatlari haqida bizga toʼgʼri yoʼnalish berib, dunyoni oʼzlashtirish va oʼzgartirish yoʼllarini koʼrsatib beruvchi nazariyadir, usuldir. Dialektika dunyoning haqiqiy ilmiy manzarasini yaratib, kishilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga yordam beradi. Chunki ilmiy asoslangan dialek¬tika, birinchidan, dunyodagi har bir narsa yoki hodisaning hamma tomonlarining bir-birlariga bogʼliq boʼlishi va bir-birlari bilan juda mustahkam aloqador ekanligi toʼgʼrisida chuqur maʼlumot bersa, ikkinchidan, u bosib oʼtilgan bosqichlarni takrorlanayotgandek boʼlib koʼrinadigan, lekin ularni boshqacha, yanada yuqoriroq negizda takrorlaydigan taraqqiyot, toʼgʼri chiziq bilan emas, balki spiral tarzda boradigan, maʼlum holatlarda boshlangʼich holga goʼyo qaytganday boʼ¬lib koʼringan, maʼlum tanazzullar va boʼhronlar bilan boʼladigan ilgʼor taraqqiyot toʼgʼrisidagi taʼlimot hisoblanadi.
Dialektika kishilarning, ularni qurshab turgan dunyoni bilishining umumiy usuli sifatida dunyoga dialektik qarashni vujudga keltirgan.
Dunyoga dialektik qarash — bu barcha narsa va hodisalarni, ularning inson miyasidagi inʼikoslari — inson bilishini ham oʼzaro aloqadorlikda va bogʼlanishda, qarama-qarshiliklar birligi va kurashida, miqdor va sifat oʼzgarishlarining bir-biriga oʼtishida, eskining oʼrnini yangi egallashida, xullas, ularni «oʼz harakati»da, oʼzgarib va rivojlanib turishida, paydo boʼlib va yoʼq boʼlib turishida, va ayni vaqtda hamma narsa oʼzaro bogʼliqlik va aloqa-dorlikda va oʼzaro munosabatda, deb tushunishdir. Bunday tushunish dialektik qarashni vujudga keltiradi. Dunyoga dialektik qarash dialektik tafakkurni yuzaga keltiradi.
Dialektik tafakkur subʼekt tafakkurining rivojlanish darajasiga ham bogʼliqdir. Tabiat va jamiyatda pirovard natijada hamma narsa dialektik tarzda yuz beradi. Bu dialektik jarayon subʼekt miyasida inʼikos etganda, paydo boʼlgan tasavvur va tafakkur yo metafizik yoki dialektik yoʼl bilan hosil qilinishi mumkin. Dialektik tafakkur shu jihatdan inson tafakkuri taraqqiyotining nisbatan yuqori bosqichiga xosdir. Dialektik tafakkur borliqdagi narsa va hodisalar asli qanday boʼlsa, ularning subʼekt miyasida muayyan fikr shaklida xuddi shunday aks etishidir. Dialektik tafakkur — bu dialektik fikrlash usuli. Dialektik tafakkur ham tabiatshunoslik va ijtimoiy fikr taraqqiyoti bilan oʼzgarib, rivojlanib boradi. Uning keyingi davr ijtimoiy taraqqiyot bilan, jahon xalqlari hamjamiyatlarining vujudga kelishi bilan bogʼliq yuzaga kelgan shakli, bu — yangicha tafakkurdir. Yangicha tafakkurning asosini jamiyatni dia¬lektik tushunish tashkil qiladi. Dialektik tafakkur usuli oʼz mohiyati bilan sofistik, eklektik va dogmatik tafakkur usullaridan tubdan farq qiladi.
Tafakkurning sofistik, eklektik, metafizik-dogmatik usullari dialektik tafakkur usulining muqobillaridir. Ular inson tafakkuri faoliyatining turli qirralari sifatida bir-birlariga ham qarama-qarshi, ham, ayni vaqtda, bir-birlarini toʼldiradilar.
Ularning har birining inson tafakkuri jarayonida oʼz oʼrni bor. Biz ularning har biri bilan qisqacha tanishib chiqamiz.
Sofistika . Sofistik tafakkur usuli dastlab qadimgi yunon falsafasida paydo boʼlib, oʼrta asrlarda, ayniqsa keng tarqaladi va rivojlanadi.
Qadimgi davr yunon falsafasida biron-bir xunarni yoki biron bir bilim sohasini mukammal egallagan kishilar sofistlar, deb atalgan boʼlsa, keyinchalik oʼrta asrlarga kelib, notiqlik, donishmandlik, bilimdonlik bilan nom chiqargan kishilar ham, turli omonim soʼzlar asosiga koʼrilgan turli fikrlar bilan kishilarning boshini qotiradigan, ustamonlik bilan ular fikrlarini chalgʼitadigan kishilar ham sofist¬lar, deb atala boshlanadi.
Sofistik tafakkur usuli yoki sofistika muhokama jarayonida bilib turib, ataylab yolgʼon asoslardan yolgʼon xulosalar chiqarish asosida fikr yuritish usulidir. Shu sababli sofistikani Forobiy «yolgʼondakam donolik» deb, izohlaydi. Uning fikricha, sofistik tafakkur usuli bilan fikr yurituvchi kishi oʼrganilishi lozim boʼlgan narsalarni oʼrganishda aqlni toʼgʼri yoʼldan chalkashtiradi va yolgʼonni rost shaklda tasavvur qilishga majbur qilib, kishini toʼgʼri fikrlashdan adashtiradi.
Sofistika ijtimoiy ildizlarga ega. Sofistik tafakkur usuli haqiqatni ataylab buzib, yolgʼon fikrni haqiqat sifatida koʼrsatishga asoslanadi. Bu narsa doimo maʼlum manfaatdan kelib chiqib qilinadi. Bunga odatda formal mantiq qonunlarining talablaridan kelib chiqib yondashish ham imkon tugʼdiradi. Sofistik tafakkur usulida kishi rasmiy formal taʼriflar bilan cheklanadi va shu asosda fikr yuritadi. Lekin sofistik tafakkur usulini ham faqat salbiy jihatdan qarash toʼgʼri emas. Sababi: sofistik ta¬fakkur usuli ilmiy bilishda, haqiqatni aniqlashda salbiy rol oʼynasa ham, biroq u sanʼatda, har xil komik vaziyatni yaratishda, badiiy tasvirda ijobiy rol oʼynaydi.
Sofistik tafakkur usuli ham inson tafakkurining bir qirrasi, bir tomoni sifatida tafakkurning rivojlanishida muhim rol oʼynaydi. Dialektik tafakkurning qaror topishida sofistik tafakkurning oʼziga xos muhim oʼrni ham bor. Forobiy yozganidek, mantiq qonunlariga qatьiy boʼysuniladigan fikr jarayoni sofistik tafakkur usulidan kishini xalos qiladi.
Fikrning mantiqiy boʼlishi uchun u formal mantiq qonunlaridan dialektik mantiq qonunlari darajasiga koʼtarilishi lozim.
Eklektika. Dialektik tafakkur usuliga muqobil boʼlgan tafakkur usullaridan yana biri bu eklektikadir.
Eklektik tafakkur usuli ham dastlab qadimgi yunon falsafasida yuzaga keladi. Eklektik tafakkur usuli, ayniqsa, Oʼrta asr falsafasi va yangi zamon falsafasi sxolastiklari qarashlarida keng qoʼllaniladi. Eklektik tafakkur usulida narsa va hodisalarning muhim va nomuhim, asosiy va asosiy boʼlmagan xususiyatlari, ular oʼrtasidagi bogʼlanishlar mexanik ravishda birlashtirilib, qorishtirilib ifodalanadi. Narsa va hodisalarga, ularning bogʼlanishlariga konkret (aniq), muayyan makon va zamonda, muayyan vaziyat va shart-sharoitda yondashmaslik, ulardagi asosiy va ikkinchi darajali tomonlarni hisobga olmaslik asosida eklektik tafakkur usuli paydo boʼladi. Eklektik tafakkur usuli, ayniqsa, rahbarlikda rahbarning amaliy va nazariy faoliyatida, uning turmush ilgari surayotgan masalalarni toʼgʼri hal qilishiga katta xalaqit beradi. U bunda narsa va hodisalarni, ularni tugʼdirgan hayotiy muammolarning qaysi biri muhim, qaysi birini birinchi navbatda hal qilishni bilmaydi, u voqealar zanjiridagi asosiy xalqalarni asosiy boʼlmaganlardan ajrata olmaydi.
Eklektik tafakkur usuli turli sohalarda turlicha koʼrinishlarda namoyon boʼladi. Eklektik tafakkur usu¬li asosida ham formal mantiq qonunlaridan notoʼgʼri foydalanish, narsa va hodisalar mohiyatiga yuzaki yondashish yotadi.
Natijada, dogmatik tafakkur qaror topadi.
Dogmatika. Dogmatik tafakkur falsafadagi amaliyot va fanning yangi maʼlumotlarini hisobga olmay, konkret makon va zamon bilan bogʼliq boʼlmagan, oʼzgarmas tushunchalar va qoidalar bilan ish koʼruvchi tafakkur usulidir. Dogmatik tafakkurning asosini metafizika tashkil qilib, u dastlab so¬fistik tafakkur usuliga qarama-qarshi oʼlaroq, vujudga keladi. Dogmatik tafakkurning paydo boʼlishi tarixan metafizik usulning qaror topishi va rivojlanib borishi bilan bogʼliqdir. Dastlab tabiatshunoslik fanlari sohasida tabiatni tekshirish usuli sifatida paydo boʼlgan metafizika «tabiatdagi buyumlar va jarayonlarni bir-biridan ajratilgan holda, ular oʼrtasidagi umumiy bogʼlanishdan tashqarida tekshirishga va shuning natijasida, ularni harakat holatida emas, balki harakatsiz holatida - muhim darajada oʼzgaradigan narsa sifatida emas, balki oʼlik narsalar sifatida tekshirishga» kishilarni odatlantirib qoʼya boshlaydi. Bunday tekshi¬rish va tushunish bora-bora oʼziga xos dogmatik tafakkur usulini vujudga keltiradi.
Metafizik-dogmatik fikr qiluvchi kishi nazarida, buyumlar va ularning fikrdagi inʼikoslari, yaʼni tushunchalar bir-biridan keyin va bir-biriga bogʼliq boʼlmagan holda tekshirilishi lozim boʼlgan ayrim-ayrim, oʼzgarmas, qotib qolgan, hamisha bir zaylda turadigan narsalardir. Uning nazarida, buyum yo mavjuddir, yoki mavjud emasdir va xuddi shuningdek, bir narsa ayni zamonda shu buyumning oʼzi va yana boshqacha boʼla olmaydi. Musbat narsa bilan manfiy narsa bir-birini mutlaqo istisno qiladi... Bu tafakkur usuli, dafʼatan qaraganda, bizga tamomila maqbul boʼlib koʼrinadi.
Oʼrta asr falsafasida metafizika teologiyaning falsafiy asosi qilib olinishi bilan diniy aqidalarga ishonish talablari kuchayadi. Bu oʼz navbatida dogmatik tafakkurning yanada keng tarqalishiga sabab boʼladi. Faqat dialektikaning paydo boʼlishi bilan, metafizik tafakkurning ilmiy jihatdan asossizligi maʼlum boʼlgandan keyingina, dogmatik tafakkur oʼzining falsafiy asosidan mahrum boʼladi. Lekin dogmatik tafakkur hozir ham mavjud. Dogmatik tafakkurning mavjudligi, avvalo, inson oʼz bilish jarayonida baʼzan bilishning biron bir tomoni yoki biron holatini nooʼrin mutlaqlashtirishi bilan chambarchas bogʼliqdir. Shu bilan birga, dogmatik tafakkurning mav¬judligi hozirgi zamon falsafasida olamning oʼzgaruvchanligi va rivojlanishi gʼoyasini inkor etuvchi antidialektik (yaʼni metafizik) kontseptsiyalarning mavjudligi bilan hamda dialektikani bilmaslik yoki tushunmaslik bilan ham bogʼliqdir.
Dogmatik tafakkur, ayniqsa, siyosatda juda xavflidir, u bunda sektantlikka, subʼektivizmga, amaliyotdan uzilishga, ijodiy jarayonlarni toʼxtatishga, ijodiy gʼoyalar, nazariya va taʼlimotlardan voz kechishga, hamma sohada sodir boʼladigan yangiliklarni oʼz vaqtida payqamaslikka, istiqbolni oldindan koʼrishga toʼsqinlik qiladi. Dogmatik tafakkurga ega kishilar, ayniqsa, rahbarlik sohalarida jamiyatga juda katta zarar keltiradilar, ular jahon (jamiyat) taraqqiyotining oʼzgargan sharoitlarini hisobga olmasdan, oʼzlari koʼnikkan vaziyatga muvofiq eski qarashlarga qattiq yopishib olib, ish tutadilar va fikr yuritadilar. Buni biz Oʼzbekistonning oʼz mustaqil taraqqiyotini boshlab yangicha rivojlanish yoʼliga oʼtgan davrda baʼzi oʼrta boʼgʼin rahbar kishilar faoliyatlarida yaqqol uchratdik. Bunga ham sobiq Ittifoq davridagi 74 yillik fanimiz va falsafamiz tarixidan koʼplab misollar keltirish mumkin.
Umuman, dogmatik tafakkurning hamma xildagi koʼrinishlariga qarshi kurash olib borib, dialektik tafakkurni hamma sohada keng qaror toptirish lozim. Faqat dialektik tafakkurgina ijtimoiy taraqqiyotning tarixiy ehtiyojlarini, eski shakllarning yangi rivojlangan mazmunga muvofiq kelmasligini, insoniyatning taraqqiyotini taʼminlovchi yangi shakl va mazmunga oʼtishning zarurligini toʼgʼri hisobga olishga yordam beradi.
Hozirgi kunda shakllanayotgan sinergetika ham di¬alektika muammolariga yangicha yondoshish kerakligini koʼrsatmoqda.
Dialektika oʼz mohiyati jihatdan umumiy aloqadorlik, bogʼlanish, harakat, oʼzgarish toʼgʼrisidagi taʼlimot sifatida tabiat, jamiyat va inson tafakkuriga xos eng umumiy aloqadorlik va bogʼlanishlarni toʼgʼri ochib borish asosida kishilarga dunyoni oʼzlashtirish va oʼzgartirish yoʼllarini koʼrsatuvchi metodologik qurol boʼlib xizmat qiladi.
Dialektika, avvalo, umumiy aloqadorlik va bogʼlanishlar haqidagi fandir. Chunki borliqdagi barcha narsa va hodisalarni umumiy aloqadorlikda va oʼzaro bogʼlanishda olib qarash borliq haqida dialektik fikr yuritishdir. Haqiqatan ham, borliqdagi hamma narsalar, hodisa va jarayonlar oʼzaro bogʼliq boʼlib, ular umumiy aloqadorlikda bir-birlariga taʼsir va aks taʼsir qilib turadilar, bir-birlarini taqozo qiladilar. Xoh tabiat va jamiyatda, xoh inson hayoti va tafakkurida boʼlsin, hech bir hodisa yoki voqea, oʼzgarish yoki jarayon boshqa hodisa yoki voqealardan, boshqa oʼzgarish va jarayonlardan alohida, ulardan ajralgan, ularga bogʼliq, boʼlmagan, ular bilan aloqadorliksiz mavjud boʼlmaydi, aksincha, ular bilan doimo oʼzaro aloqadorlikda boʼladi.
Borliqning turli tomonlari, materiyaning turli koʼrinishlari, uning asosiy mavjudlik usullari, harakatning turli shakllari bir-birlari bilan oʼzaro umumiy aloqadorlikda boʼlib, bir-birlariga taʼsir va aks taʼsirida, lekin oʼzaro bogʼlanishda bir-birlari¬ni taqozo qilib turadi.
Dialektikaning oʼzaro aloqadorlik printsipi yalpi umumiy xarakterga egadir. Uning bu yalpi umumiyligi shundaki, birinchidan, bu aloqadorlik bir butun borliqqa, yaʼni tabiat, jamiyat, inson, inson tafakkuri va bilishga xosdir; ikkinchidan, bu aloqadorlik borliqning hamma koʼrinishlariga oid barcha narsa va ho¬disalarni, ularga xos hamma narsa va holatlarni, bir butun inson bilish jarayonini, xullas, bir butun moddiy va maʼnaviy olamning hamma bogʼlanishlarini oʼz ichiga oladi.
Dunyoda boshqa narsalar, hodisalar va jarayonlar bilan tabiiy aloqadorlikda boʼlmagan hech bir narsa, jarayon yoʼq. Lekin biz oʼz bilish jarayonimizda biron narsa yoki hodisani oʼrganar ekanmiz, dastlab uni boshqa narsalar yoki hodisalarning umumiy bogʼlanishlaridan ajratamiz. Bu jarayonda biz uning oʼziga xos tomonlari va xususiyatlarini ochib berish uchun bu narsa yoki hodisaning boshqa narsalar va hodisalar bilan boʼlgan hamma aloqa va bogʼlanishlarini, hamma aloqadorliklarini aniqlab, bilib boramiz. Narsa va hodisalarni haqiqatdan bilish uchun ularning barcha tomonlarini, barcha aloqalarini va bogʼlanishlarini birga olib oʼrganmoq, lozim. Biz garchi bunga hech qachon toʼla-toʼkis erisha olmasak ham, lekin har tamonlama oʼrganish talabi bizni xatolardan, notoʼgʼri xulosa chiqarishlardan saqlab qoladi. Shu asosdagina biz bu narsa yoki hodisaning bir butun tabiati va mohiyatini toʼgʼri bilib olishga erishamiz.
Dialektik aloqadorlik va bogʼlanishlar bir butun borliqning turli tomonlari va materiyaning turli koʼrinishlari oʼrtasidagina mavjud boʼlmasdan, balki har bir narsa yoki hodisaning ham oʼzidagi barcha to¬monlari, hamma belgi va xususiyatlari oʼrtasida ham mavjuddir.
Chunki har bir narsa yoki hodisaning hamma tomon¬lari bir-biriga bogʼliq boʼlishi va bir-birlari bilan juda mahkam va chambarchas aloqadorligi qonuniy va tabiiy holdir.
Аloqadorlik va bogʼlanishlar borliqning turli sohalarida turli-tuman shakllarda namoyon boʼladi. Bular quyidagilardir: a) «elementar» zarralarning bir-birini taqozo qilishi va aks taʼsiri shaklida; b) planetalarning bir-birini tortib va itarib turishlari shaklida. Organik tabiatda: a) tirik organizmlarning modda almashinuvi shaklida; b) tirik organizmlar bi¬lan tabiiy muhit oʼrtasidagi bogʼlanishlar; v) oʼsimlik va hayvonot dunyosining oʼzaro aloqadorligida; g) hayvonlar va odamlar oʼrtasidagi munosabatlarda va h. k. Jamiyatda boʼlsa: a) jamiyat bilan tabiat oʼrtasida; b) jamiyatning moddiy va maʼnaviy hayoti oʼrtasida; v) jamiyat ishlab chiqarish usulining tomonlari: ishlab chiqaruvchi kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari oʼrtasida; g) jamiyatning iqtisodiy bazisi bilan ustqurmasi oʼrtasida; d) jamiyat iqtisodiy strukturasi elementlari oʼrtasida; ye) jamiyat va shaxs oʼrtasidagi munosabatlarda koʼrinadi. Tafakkurda boʼlsa: a) bir butun tafakkur jarayonida, tafakkur shakllari oʼrta¬sida: b) tafakkur shakllari va qonunlari oʼrtasida; v) tafakkur va borliq oʼrtasida. Bilish jarayonida esa: a) hissiy bilish va aqliy bilish oʼrtasida; b) bilish bosqichlari va bilish shakllari oʼrtasida; v) bilish bilan borliq oʼrtasidagi aloqalar va bogʼlanishlarda ifodalanadi.
Borliqning aniq sohalariga oid bu aloqadorliklarni turli aniq fanlar oʼrganadi. Bunda har bir fan oʼz sohasidagi aloqadorliklar zanjiridagi maʼlum, oʼrganilgan xalqalarga tayangan holda hali maʼlum boʼlmagan yangi xalqalarni ochib boradi. Bu jarayonda borliqning maʼlum bir turiga oid konkret sohalari oʼrtasidagi oʼzaro aloqadorlikning yangi bir turi ham ochilishi va maʼlum oraliq sohalarni oʼrganuvchi yangi fanlarning paydo boʼlishi mumkin. Masalan: biofi¬zika, biomexanika, fizikaximiya, geofizika, matema¬tik lingvistika, matematik mantiq va boshqalar shular jumlasidandir.
Umuman, borliq bepoyon aloqadorliklar va bogʼlanishlar majmuidir. Turli fanlar bu aloqadorliklar va bogʼlanishlarni turli jihatdan oʼrganadi. Dialektika esa bir butun borliqqa va uning turli koʼrinishlariga xos boʼlgan eng umumiy aloqadorlikni va bogʼlanishlarni oʼrganadi va ochib beradi. Dialektikada bunday aloqadorliklarning uch turi mavjud: 1) uni¬versal, 2) strukturaviy, 3) deterministik aloqador¬liklar. Bu jihati bilan dialektika konkret fanlardan farq qiladi.
Dialektika oʼrganadigan borliqning bu eng umu¬miy aloqadorliklari va bogʼlanishlari falsafada quyidagi tushunchalar orqali ifodalanadi. Bular jumlasiga falsafa tarixida quyidagilar kiritilgan:
a) Yakkalik, xususiylik va umumiylik.
Yakkalik, xususiylik va umumiylik borliqdagi narsa va hodisalarning har biriga xos alohida, maʼ¬lum guruhiga xos maxsus va hammasiga xos umumiy tomonlari, xususiyatlari hamda ular oʼrtasidagi bogʼanish va aloqadorlikni ifodalaydi.
Аlohida narsa va hodisagagina xos boʼlib, bu narsa va hodisani boshqa narsa va hodisadan farq qiluvchi, takrorlanmaydigan, individual belgi va xususiyatlar birligi yakkalik deyiladi. Yakkalik alohida narsa va hodisalarni ham, ulardagi alohida tomon, belgi va xossalarni ham aks ettiradi.
Koʼpchilik narsa va hodisalarga (yoki ularning turlariga hamda tomonlariga) xos boʼlgan oʼzaro oʼxshash, bir xil, takrorlanuvchi belgi va xususiyatlar birligini aks ettiruvchi tushuncha umumiylik deb ataladi. Umumiylik borliqdagi koʼpchilik narsa va hodisalarga (yoki ularning tomonlariga) xos boʼlgan umumiy belgi va xususiyatlarning fikriy inʼikosidir. Umumiylik bir sinf yoki bir turga kirgan narsa va hodisalarni ham ifodalaydi. Chunki borliqda har bir narsa va hodisa boshqa narsa va hodisalar bilan albatta, biror umumiy tomonga, xossaga, belgi va xususiyatga egadir.
Narsa va hodisalarga xos maxsus tomonlar, xusu¬siyatlar birligi xususiylik kategoriyasida ifodalanadi. Xususiylik kategoriyasi narsa va hodisalardagi alohidalik va umumiylik kabi tomonlar oʼrtasidagi alohidalikka nisbatan umumiy, umumiylikka nisbatan alohida boʼlgan tomonlar, belgilar, xususiyatlar va aloqadorliklarni ifodalaydi.
Bir butun borliqdagi hamma narsa va hodisalarga xos boʼlgan tomonlar, belgi va xususiyatlar eng umumiylikdir. Eng umumiylik hajm jihatdan boshqa kengaytirib boʼlmaydigan universal tushunchadir. Masalan: Аhmad  odam  tirik mavjudot, nihoyat  materiya  borliq. «Borliq» tushunchasi bu yerda eng umumiylikdir.
Yakkalik, xususiylik va umumiylik bir-biri bi¬lan oʼzaro dialektik munosabatda boʼladi. Binobarin, yakkalik bilan umumiylik xususiylik orqali bogʼlangan boʼlib, ular oʼzaro aloqadorlikdadir. Xususiylik yakkaliklardan tashkil topib, umumiylikni alohida¬lik bilan bogʼlaydi. Umumiylik esa yakkaliklardan ajralgan holda boʼlmaydi, balki yakkaliklarning umu¬miy xususiyatlari, belgilari, tomonlari, bogʼlanishlari shaklida har bir yakkalikning oʼzida mavjud boʼladi. Demak, har bir konkret narsa va hodisa yakkalik, xususiylik va umumiylikning birligidan iboratdir.
Yakkalik, xususiylik va umumiylik dialektikasi shundan iboratki, maʼlum sharoitda yakkalik xususiylikka, xususiylik umumiylikka va aksincha, ular bir-biriga oʼtishi mumkin. Obʼektiv olamda har qanday yangilik dastlab yakkalik sifatida paydo boʼlib, soʼngra u oʼsib, rivojlanib xususiylik va umumiylik xarakterini kasb etadi.
Lekin bundan har qanday yakkalik xususiylikka, xususiylik esa umumiylikka oʼtaverar ekan, degan fikr yuritmaslik kerak. Bunday boʼlishi uchun ular taraqqiyotning asosiy tendentsiyasiga mos kelishi shart. Yakkalik, xususiylik va umumiyliklarning oʼzaro bogʼlanishlarini dialektik nuqtai nazardan tushunish obʼektiv voqelikni toʼgʼri bilish uchun juda muhimdir. Chunki, insonning borliqni bilishi ham yakkalikdan xususiylikka va undan umumiylikka borishdan ibo¬ratdir. Bu umumiylikni biz narsa va hodisalarni va ularda ifodalanuvchi yakkaliklar va xususiyliklarni bilish orqali anglab yetamiz. Biz, dastavval, sezgi aʼzolarimiz yordamida yakkalikni, yakka narsa va hodi¬salarni idrok qilamiz. Soʼngra tafakkurimizda shu hissiy idrokimizda vujudga kelgan mavjud faktlarni analiz va sintez qilib, ularning muhim tomonlarini nomuhim tomonlaridan, umumiy tomonlarini alohida tomonlaridan ajratamiz, ularni oʼzaro bir-biri bi¬lan birlashtiramiz, bir-biriga taqqoslaymiz, shular asosida fikrimizda ularni ifodalovchi tushunchalarni hosil qilamiz. Bu hosil qilgan tushunchalarda nar¬sa va hodisalarning ham yakka tomonlari, ham ular¬ning muayyan turkumiga xos boʼlgan xususiy tomonlari, hamda shu narsa va hodisalarning butun bir sinfiga oid boʼlgan umumiy tomonlari ifodalanadi.
b) Mohiyat va hodisa.
Mohiyat narsa va hodisalarning ichki, eng muhim oʼzaro bogʼlanishlari, shu bogʼlanishlarning qonuniy aloqadorliklarini ifodalaydi. Hodisa esa shu narsa va jarayonlarni tashkil etuvchi tomonlar, xususiyatlar va bogʼlanishlarning namoyon boʼlish shakli, mohiyatning ifodalanishidir. Masalan, hamma tirik mavjudotlarning mohiyati ulardagi modda almashish jarayoni boʼlmasa, tiriklik jarayoni — hayot ham boʼlmaydi. Modda almashish jarayoni butun hayot jarayonining asosiy mohiyatini tashkil etadi. Lekin bu modda almashuv jarayoni har bir tirik organizmda juda xilma-xil koʼrinishlarda sodir boʼladi. Bu koʼrinishlar — hodisalar.
Mohiyat va hodisa oʼzaro umumiy va oʼziga xos xususiyatlarga egadir. Bu xususiyatlar quyidagilardan ibo¬ratdir:
1. Mohiyat ichki aloqalarni, hodisa esa tashqi aloqalarni ifodalaydi. Masalan, inson daraxtning shitirlashini, qushlarning sayrashini eshitadi. Bu hodisalarning sababi turlicha boʼlsada, ularning mohiyati bittadir, yaʼni havo zarralarining tebranishidir. Biroq inson buni birdan payqay olmaydi. Dastlab u hodisa sifatida yuz bergan narsani faxmlaydi, soʼng uning mohiyatini bila boshlaydi.
Mohiyat narsalarning ichki aloqadorligi boʼlgani sababli, u chuqur tahlil qilish va izlanish natijasida, amaliyot jarayonida bilib boriladi. Hodisa esa aksincha, hissiy organlar orqali bevosita idrok etiladi. U hissiy organlarimizga toʼgʼridan-toʼgʼri taʼsir etib, u yoki bu sezgi va idroklarimizni hosil qiladi.
2. Mohiyat bilan hodisa oʼzaro birlikda boʼlishi bilan, ular bir-biriga qarama-qarshi ham, shu sababli ular hech vaqt bir-biriga aynan mos kelmaydi. Ularning qarama-qarshiligi borliqdagi narsalarning oʼz tabiatidan kelib chiqadi. Mohiyat hodisada yashirin boʼladi va uni bevosita hissiy organlar orqali bilish mumkin emas. Hodisa — narsalarning namoyon boʼlishi shakli sifatida mohiyat bilan hech vaqt mos kelmaydi. Аgar narsalarning namoyon boʼlish shakli boʼlgan hodisa mohiyat bilan bevosita mos kelganda edi, u holda har qanday fan ortiqcha bir narsa boʼlib qolgan boʼlur edi. Fanning vazifasi borliqning koʼpdan-koʼp hodisalari, ularning tashqi tomonlari va belgilari ostida yashirinib yotgan, ularning asosini tashkil qiladigan mohiyatlarni izlab topishdan iborat.
3. Mohiyat nisbatan doimiyligi va barqarorligi bilan hodisadan farq qiladi. Mohiyat va hodisa munosabatini daryoning yuzidagi koʼpiklar va uning ostidagi suvning tez oqimiga oʼxshatish mumkin. Bundagi daryo harakatining yuzidagi koʼpiklar hodisa boʼlsa, ularning ostidagi suvning tez oqimlari mohiyatdir. Lekin uning ustidagi koʼpiklar ham mohiyatning oʼziga xos ifodasidir.
4. Mohiyatning nisbiy doimiyligi va barqarorligini, hodisaning oʼzgaruvchanligini mutlaqlashtirmaslik lozim. Chunki mohiyat ham, hodisa ham oʼzgarib boradi. Lekin mohiyat hodisaga nisbatan sekin oʼzgaradi, u maʼlum barqarorlikka ega.
Mohiyat va hodisa oʼzaro umumiy tomonlarga ega. Masalan: a) har qanday mohiyat hodisada namoyon boʼladi, hodisa esa mohiyatning u yoki bu holda koʼrinishidir: b) mohiyat va hodisa obʼektiv xarakterga ega boʼlib, ular inson ongiga bogʼliq boʼlmagan holda ham mavjuddir; v) mohiyat ham, hodisa ham doimo oʼzgarishda va rivojlanishda boʼladi. Biroq mohiyat va hodisa ziddiyatli xarakterga ham ega. Shu bilan birga, mohiyatning oʼzi ham ziddiyatlidir. Dialektika buyumlarning oʼz mohiyatidagi ana shu ziddiyatlarni oʼrganadi.
Dialektikaning mohiyat va hodisa kategoriyalari konkret fanlarning shu sohada erishgan yutuqlarini umumlashtirish asosida doimo boyib, rivojlanib boradi. Ular inson amaliyoti va barcha fanlar yutuqlarini umumlashtirish natijasida kelib chiqqandir. Shu jihatdan mohiyat va hodisa kategoriyalari inson bilimlari tizimining hamma sohalariga tegishli boʼlib, dunyoni bilishning metodologik vositasi sanaladi.
Mohiyat va hodisa bogʼlanishlari fan va amaliyotda ham muhim oʼrin tutadi. Bunda hodisani mohiyatdan ajrata bilish muhim. Mohiyatni hodisadan ajrata bilmaslik nazariya va amaliyotda jiddiy xatolarga olib keladi.
v) Butun va qism.
Maʼlumki, borliqdagi har bir narsa, hodisa, jarayon bizning koʼz oldimizda bir butunlik sifatida gavdalanadi. Biz ularni oʼrganar ekanmiz, ularning qismlardan, boʼlaklardan, komponentlardan, elementlardan iboratligini koʼramiz. Bu qismlar, boʼlaklar, komponentlar, elementlar oʼzaro muayyan qonuniyatlar orqali birikib, maʼlum tuzilishdagi bir butun nar¬sani, hodisa yoki jarayonni tashkil qiladilar. Bu nar¬sa va hodisalarning maʼlum bir guruhi oʼzaro birikib, biron bir sistemani hosil qiladi. Bu esa maʼlum strukturaga ega boʼlib, muayyan elementlardan iborat boʼladi. Bundagi butun, qism, sistema, struktura, ele¬mentlar oʼzaro dialektik birlikda, bogʼlanish va aloqadorlikda mavjud boʼladi.
Xoʼsh, butun va qism deb nimaga aytiladi?
Butun — oʼzaro dialektik aloqadorlikda boʼlgan qismlar, boʼlaklar, tomonlar, elementlar, komponentlarning uzviy birligidan iborat boʼlgan alohida nar¬sa, hodisa, jarayondir. Masalan, bizni oʼrab turgan olam bir butundir.
Qism esa shu butunni tashkil qilgan, uning tarkibidagi maʼlum boʼlak, komponent, elementdir. Masa¬lan, bir butun olamning bir qismi tabiatdir.
Borliqdagi narsa va hodisalarga xos boʼlgan butun va qismlarning oʼzaro qonuniyatli aloqadorligi «Bu¬tun va qism» kategoriyalarida aks etadi va ifodalanadi. Olamdagi har bir predmet (hodisa, buyum, protsess) ana shu butun va qismlarning dialektik birligidan iborat. Masalan, leksikologiyaga oid «ishchilar» soʼzini olsak. Bu soʼz: «ish» — «chi» — «lar» kabi maʼnoli qismlardan iborat. Bu qismlar oʼzaro birikib, bir butun «ishchilar» soʼzini hosil qiladi.
Butun va qism oʼzaro dialektik aloqadorlikdadir. Butunning umumii tabiati uni tashkil qiluvchi qismlarning umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib, butun tarkibidagi har bir qism butunning oʼziga xos xususiyatini maʼlum darajada ifodalaydi. Lekin butunni tashkil qilgan bu qismlar butun tarkibida har biri alohida-alohida emas, balki butunning boʼlaklari sifatida koʼrinadi. Unda butunga xos maʼlum xususiyat qismlarga ham xos boʼlishi mumkin. Shu bilan birga, butun tarkibidagi qismlar butun bilan umumiy birlikka ega boʼlishi bilan birlikda, ular bilan oʼzaro ziddiyatda, qarama-qarshilikda boʼlishi ham mumkin. Butunsiz qismlar va qismlarsiz butun yoʼq va boʼlishi mumkin emas, ular faqat oʼzaro aloqadorlikda, bir¬likda, birgalikda, bir-birini taqozo qilgan holda mavjud boʼladi. Bunda butunni tashkil qiluvchi qism¬lar ham oʼzaro bir-birlari bilan taʼsir va aks taʼsir qilib turishadi. Butun va qismlarning bu oʼzaro taʼ¬sir va aks taʼsir qilib turishlari natijasida butun va qismlarning oʼzgarishi va rivojlanishi sodir boʼladi. Bundan tashqari, har bir butun va qismlar obʼektiv reallikdagi boshqa butunlik va qismlar bi¬lan ham muayyan aloqadorlikda va bogʼlanishda boʼladi.
g) Sistema, struktura va element.
Borliqdagi narsa va hodisalar sistema, struktura va element aloqadorligiga ham ega boʼladi. Chunki ular maʼlum sistemalar tarzida mavjud boʼlib, oʼz tuzilishi va tarkibiga koʼra esa muayyan strukturaga ega hamda qator elementlardan tashkil topgan boʼladi.
Sistema — bu borliqdagi oʼzaro bogʼliq, muayyan tartibdagi bir-biriga taʼsir va aks taʼsir qilib turuvchi narsalar, hodisalar va jarayonlarning qonuniyatli birligidir.
Struktura esa shu sistemani tashkil etgan narsa¬lar, hodisalar va jarayonlarning tartibi, tuzilishi, tarkibi, joylashishi va ifodalanishidir. Struktura har bir narsa yoki hodisaning, har bir sistemaning ajralmas tub xususiyati boʼlib, u muayyan elementlar¬dan tashkil topadi.
Element sistema strukturasini tashkil kilgan, nisbiy mustaqillikka ega boʼlgan tuzilmadir. Har bir sistema oʼz strukturasiga koʼra bir qancha oʼzaro chambarchas bogʼliq va aloqadorlikda boʼlgan elementlardan iborat boʼladi.
Sistema, struktura va element kategoriyalari narsa va hodisalarga xos boʼlgan ana shu moddiy sistemalar, strukturalar va elementlarning aqliy inʼikoslaridir.
Odatda, har bir sistema, oʼzining tuzilishiga koʼra alohida sistemachalarga ajralishi, nisbiy mustaqil elementlarga boʼlinishi, ularning oʼzaro uzviy bogʼliqligi, bir butunlikni tashkil etishi kabi xususiyatlarga egadir. Bunda sistemalar ierarxiyasi shundaki, doimo bir qancha sistemachalar birikib, yangi, hajm jihatidan kengroq sistemani hosil qila boradi. Bu holat yanada yuqorilashib borib, natijada, bir-biriga kiruvchi, bir-biri bilan bogʼliq, biriga nisbatan ikkinchisi kengroq boʼlib boradigan sistemalarning oliy birligi — bir butun borliqni qaror toptiradi.
Umuman, har bir sistemaning tashkil topishi va mavjud boʼlishida uning strukturasi muhim rol oʼynaydi. Аyni shu struktura sistemadagi oʼzaro taʼsir va aks taʼsir qiluvchi moddiy tarkiblarni element¬larga aylantiradi.
Dialektika uchun sistema, struktura va element kategoriyalarining oʼzaro aloqadorligini, ularning bir-biriga oʼtishlarini va har biriga xos alohida xususiyatlarini koʼrsatish, ularning oʼzaro umumiyligi va bir-biridan farqlarini aniqlash ayniqsa muhimdir.
Struktura narsa va hodisalardagi, ulardan tashkil topgan sistemalardagi oʼzaro bogʼliq quyidagi uch maʼnoni ifodalaydi:
1. Struktura narsa yoki hodisaning bir xil yoki har xil jinsligini, uning muayyan nisbiy mustaqil qismlarga, elementlarga, komponentlarga boʼlinishini ifodalaydi.
2. Struktura narsa yoki hodisani tashkil etuvchi qismlar, boʼlaklar, komponentlar va elementlarning oʼzaro bir-biriga taʼsir va aks taʼsirlarini, ular oʼrtasidagi aloqadorlik va bogʼlanishlarni, bu bogʼlanishlarga oid qonuniyatlarni ifodalaydi.
3. Struktura, nihoyat, narsa yoki hodisaning qanday elementlardan tashkil topganligidan qatʼiy nazar, bu elementlarning organik birligini, ularning yaxlitligi va bir butunligini ifodalaydi. Shuning uchun strukturani bilish bu, birinchidan, uning elementlarini aniqlash, ikkinchidan, mazkur elementlarning oʼzaro aloqadorliklarini aniqlash, nihoyat, uchinchidan, bu elementlar bir butunligining oʼziga xos tabiatini tushunib olishdir.
Demak, struktura kategoriyasi butun bir sistemani tashkil etuvchi elementlar aloqadorligining oʼziga xos usullarini va bu bir butunlik doirasidagi element¬larning oʼzaro munosabatlarini ifodalaydi. Bunda har bir element strukturaning nisbiy mustaqil kom¬ponent boʼlishi bilan birga, oʼzaro muayyan qonuniyatlar asosida birlashib, bir butun sistemani vujudga keltiradi.
Keyingi vaqtlarda tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlar sohalarida tadqiqot obʼektini chuqurroq oʼrganish maqsadida sistemali yondashish, strukturaviy analiz usullari ishlab chiqildi. Bu usullarning qoʼllanilishi ularning samaradorligi va istiqbolli ekanligini koʼrsatmoqda. Аyniqsa, sistemali yondashish usuli oʼzining muhimligi, oʼrganilayotgan predmet va hodisalardagi barcha aloqadorlik va bogʼlanishlarni hisobga olishi bilan dialektik usullarning tarkibiy qismini tashkil etadi.

d) Mazmun va shakl.

Mazmun va shakl ham kishilarning borliqni bilishida katta rol oʼynaydi.
Xoʼsh, mazmun va shakl nima?
Mazmun — narsa yoki hodisani aynan shu narsa yoki hodisa sifatida ifodalovchi jarayonlar, muhim ele¬mentlar va oʼzgarishlarning majmuidan iborat.
Shakl — mazmunning mavjudlik usulini, uning strukturasini, yaʼni tuzilishini ifodalovchi, narsa va hodisalarning ichki va tashqi tomonlarining birligidan iborat. Mazmunni tashkil etuvchi xususiyatlar, ziddiyatlar, elementlar shaklsiz ifodalanmaganidek, ularning mavjudlik usuli, strukturasi, tuzilishi ham mazmunsiz namoyon boʼla olmaydi. Demak, mazmun va shakl muayyan bir narsa yoki hodisaning bir-biri bilan dialektik aloqador boʼlgan ikki tomonidir.
Obʼektiv olamda narsa va hodisaga oid boʼlmagan sof mazmun ham, sof shakl ham yoʼq. Аksincha, faqat muayyan mazmun va shakl birligiga ega boʼlgan narsalar va hodisalargina mavjuddir. Bunda hamisha muayyan mazmun muayyan shaklda ifodalanib, muayyan shakl muayyan mazmunga ega boʼladi.
Borliqdagi har bir narsa va hodisa oʼz mazmun va shakl birligi tufayligina mavjud boʼlsa-da, ular shu birlikni vujudga keltirishda turlicha rol oʼynaydi. Shakl esa, aksincha, mazmunni ifodalaydi. Qisqa qilib aytganda, mazmun shaklni belgilaydi.
z) Sabab va oqibat.
Narsa va hodisalar oʼzlarining paydo boʼlishlari, shakllanish va rivojlanishlarida bir-birlari bilan aloqadorlikda va sababiy bogʼlanishlarda boʼlishib, ularning biri sabab, ikkinchisi shu sabab tufayli kelib chiqqan oqibat boʼladi. Ularning oʼzaro bunday aloqadorligi sababiy bogʼlanish deyiladi. Bu sababiy bogʼlanishda bir narsa yoki hodisa ikkinchi bir narsa yoki hodisani vujudga keltiradi.
Xoʼsh, sabab va oqibat nima?
Bir hodisadan oldin kelib, uni vujudga keltirgan hodisa yoki hodisalar guruhi sabab deb ataladi. Sababning bevosita yoki bavosita taʼsiri bilan yuz beradigan hodisa oqibat deyiladi. Masalan, qoʼllarimizni bir-biriga ishqalaganimizda qoʼllarimiz qiziydi. Bu yerda ikki hodisa: ishqalanish va issiqlikning guvohi boʼlib turibmiz. Lekin bunda ishqalanish issiqlikni keltirib chiqarmoqda, yaʼni ishqalanish issiqlikning paydo boʼlishiga sabab boʼlmoqda. Demak, ishqalanish sabab, issiqlik - oqibat boʼlmoqda.
Odatda borliqdagi har bir hodisaning paydo boʼlishi va rivojlanishida oʼz sababi boʼladi va ayni vaqtda uning oʼzi ham boshqa hodisalarning kelib chiqishi va rivojlanishiga sabab boʼlib xizmat qilishi mumkin. Аyrim hodisalarni tushunmoq uchun biz ularni umumiy aloqadorlikdan ayirib olishimiz hamda ular¬ni alohida-alohida tekshirishimiz lozim. Bunday holda esa bir-biri bilan almashinib turuvchi harakatlardan biri sabab tarzida, boshqasi oqibat tarzida koʼz oldimizda namoyon boʼladi.
Sababiyat hodisalar oʼrtasidagi shunday ichki aloqadorlikki, bunda har doim bir hodisa mavjud boʼlar ekan, uning ketidan muqarrar ravishda ikkinchisi sodir boʼladi.