Reja: Banklarni kelib chikishi, ularning moxiyati

Banklar va ularning operatsiyalari. Kredit tizim
Reja:


1.Banklarni kelib chikishi, ularning moxiyati.
2.Bank funksiyalarining tavsifi.
3.Markaziy emissiya banklarining moxiyati va funksiyalari. Ularning pul-kredit siyosatini tavsifi.

Asosiy iboralar:

Bank, tizim, Markaziy bank, vazifalari, operatsiyasi, pul-kredit siyosati.

Bank deb pul mablaglarini yiguvchi, sakdab beruvchi, kredit-z^isob va boshka xar-xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi muassasalarga aytiladi.

Banklar paydo bulishining asosi bulib tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi xisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining bulishi va ularning rivojlanib borishi barcha ijtimoiy-htisodiy tuzumlarda banklarning xam bulishini takozo kiladi.
Banklar urta asrlarda puldorlar tomonidan pulni kabul kilish va boshda davlat, shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chikkan. Keyinchalik puldorlar uz bush turgan mablaglaridan foyda olish maksadida ularni vaktincha foydalanishga mablag zarur bulgan korxonalarga ssudalar berishgan. Bu pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan.
Bank suzi italyancha “banca” suzidan olingan bulib “stol”, banknota “pullik stol” degan ma’noni anglatadi. Urta asrlarda italiyalik puldorlar xamyonlaridagi, idishlardagi monetalarni stol ustida kuyib kisob-kitob kilganlar.
XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni “bancherii” deb atashgan. Agar puldorlardan birortasi ishonchni oklamasa va ishiga ma’suliyatsizlik kilsa, u utirgan stol sindirib tashlangan va uni “Vapso rotto”, yani bankrot deb atashgan. YAni, bizga ma’lum bulgan “bankrot” suzi xam “banca” suzidan olingan.
Banklar paydo bulishining boshlangich nuktasi bulib XVI asrda Florensiya va Venetsiyada tashkil silingan kichik jirobanklar kisoblanadi. Keyinchalik shunday banklar Amsterdamda (1605 i.), Gamburgdagi (1618 i.), Milanda, Nyurnbergda, Geyauyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan uz mijozlari-savdogarlarga xizmat kilgan, ular urtasida nakd pulsiz xisob-kitoblarni olib borgan. Bu banklar uz mijozlarini monetalar tarkibi buzulishidan zarar kurishdan ximoya kilishgan. Ular z^isoblarni ma’lum sutyamadagi Kimmatbaxo metallni ifodalovchi maxsus pul birligida olib borishgan uzlarining bush pul mablaglariny jirobanklar davlatga karzga, shaharlarga, chet el savdogarlariga ssuda bergan. Angliya bank tizimi (XVI asr) yuzaga kelgan va rivojlangan birinchi davlat xisoblanadi. Angliya bankirlari oltin (oltinni saklab berish) bilan shugullanuvchilar (masalan, biz Londonda bank ishini ilk bor rivojlantirgan Chayld nomli puldorni aytish mumkin) va savdogarlardan kelib chizdan.
Tarixda birinchi yuzaga kelgan bank Angliya banki xisoblanib, u 1694 yilda aksioner, bank sifatida tashkil bulgan. Bu bank aksioner-emissiyey bank bulib, unta davlat tomonidan banknotlar chik;arishga ruxsat berilgan. Keyinchalik sanoat rivojlanish natijasida banklar boshk;a mamlakatlarda xam tashkil kilinib borgan. Banklarning kelib chikishi va rivojlanish ishlab chikarish bilan boglik xarajatlar va talablarning oshishi, savdo kapitali aylanishining tezlashuvi bilan boglik bulgan. Natural xujalik munosabatlarining tugashi savdo-sotiv; munosabatlarining rivojlanishi pullik xisob-kitoblar olib borishga, kreditning rivojlanishiga yul ochdi. Ishlab chikarishni rivojlantirish yollanma mexratni jalb kilishga olib kelgan. Yollanma mexnat uchun xakning pul shaklida tulanishi, doimiy pul aylanishini yuzaga keltirdi. Pul aylanishini esa bank tomonidan boshkarish zarur edi. Shunday kilib, banklar faoliyat kursata boshladi va ular mablaglarni yigish va taksimlash orkali ssuda kapitali xarakatini boshkara boshladi. Ssuda kapitalistidan farkli ularok bankir tadbirkor sifatida ish olib borgan.
Agar sanoat kapitalista kapitalini sanoatga, savdo kapitalisti savdoga kuysa, bankir uz kapitalini bank ishiga kuyadi. Ssuda kapitalisti uz bush kapitalini karzga bersa, bankirlar asosan chetdan jalb kilingan mablaglarga tayanadi. Ssuda kapitalistining daromadi ssuda foizi bulsa, bankirning daromadi - bank foydasi xisoblanadi. Banklar korxona, tashkilot, davlat muassasalari, axoli bush pullarini jalb kilish orkali katta xajmdagi kapitalni uz kullarida jamlaydilar va daromad keltiruvchi kapital xarakatini boshkarib boradilar. Banklarning yiriklashuvi va ular faoliyatining takomillashuvi ularning maxsus korxonalar - kredit muassasalariga aylanishiga olib keladi.
Shunday kilib, bank faoliyati xalk xujaligi mavjud bulgan bush mablaglarni jalb kilish va ssuda kapitalini taksimlashni uy ichiga oladi. Bank uz faoliyati davomida ma’lum daromadga ega buladi. Bu daromad bank jalb kilgan resurslarga yullaydigan foiz bilan joylashtirgan resurslari buyicha oladigan foiz urtasidagi farvdan iborat buladi.