Reja: Banklarni kelib chikishi, ularning moxiyati

§3. Kredit tizimi, uning tarkibiy iismlari.
Kredit tizimi deb kredit munosabatlar majmuasi va kredit ; [unosabatlarni tashkil kiluvchi va amalga oshiruvchi kredit institutlar
•yigindisiga aytiladi. Kredit tizimi orkali xukukiy va jismoniy
shaxslaryaing vaktincha bush mablaglari yigiladi va korxona, tashkilotlarga,davlatga vaktincha foydalanishga beriladi. Kredit tizimi bir necha buginlardan iborat bulishi mumkin. Mablatlarni jalb kilishi va taksimlanishiga karab kredit tizimi buginlari uz xususiyatlariga ega kiladi. Ja^on amaliyotida kredit tizimi uzinikg tashkkl kilinish turiga ;arab kuyidagi guruz^larga bulinadi.
• Markaziy bank
• Tijorat banklar
• maxsus-kredit institutlar
Bozor iktisodi sharoitida ikki pogonali kredig bank tizimi kup mamlakatlar iktisodining asosi xisoblanadi. Bu Markaziy bank, bank nnstitutlari va nobank kredit muassasalaridir,
Bank institutlariga kuyidagi banklar kiradi:
• tijorat banklar;
• investitsiya banklari;
• jamgarmalar jalb kiluvchi banklar SUzbekistonda Xalk bankya);
• ipoteka banki;
• savdo banklari.
Tashki iktisodiy alok;alar buyicha bayaklar tarmoklar buyicha ихтисослашган banklar va boshkalar. Nobank kredit tashkilotlarga:
• nafaka va boiha fondlar kiradi.
Kredit tizimida asosiy urinni bank institutlari, bank institutlari tarkibida salmokli urinni tijorat banklari egallaydi.
Tijorat banklari kredit tizimining boshka buginlariga nisbatan kuprok,
bush resurslarni jalb kiladi va kup miadorda mijoalarga kreditlar beradi.
Maxsus ixtisoslashgan kredit institutlari (banklar) tijorat banklari faoliyatini tuldiradi va ular xalk, xujaligining kam rentabellik, kam foydalik tormoklariga (kishlok xujaligi, uy-joy kurilish, tadbirkorlikni rivojlantirish va boshkalar) yengil sharoitda kreditlar berish yuli bilan ularni faoliyatini ragbatlantirib, rivojlantirib boradi. Banklar ma’lum belgilariga karab kuyidagi turlarga bulinadi.
• mulk shakliga karab: aksioner, noaksioner, kooperativ, kommunal, davlat, aralash, xalkaro banklarga bulinadi;
• kredit beruvchi banklarga;
• milliy mavkei buyicha: milliy va xorijiy banklarga;
• faoliyat kursatishi va bajaradigan funksiyalariga karab: depozit, universal, ixtisoslashgan banklarga bulinadi.
Aksioner banklar aksioner kompaniyalar sifatida yuzaga kelgan banklar bulib aksiyalar chikarish xisobidan ular kapitalining asosiy sismi yuzaga keltiriladi. Kupgina rivojlangan mamlakatlarda bank tizimining asosiy kismini aksioner banklar tashkil k;iladi.
Noaksioner banklar paychilar mablaglari xisobidan tashkil kilingan banklar bulib, ular bir yoki bir necha shaxe ixtiyorida bulishi mumkin.
Mayda itlab chikaruvchilar, xunarmandlarning faoliyatini kullab-kuvvatlash matseadida kooperativ bayslar tashkil kilinadi. Bu banklarning mablaglari ishtirokchilarning mablaglari xisobidan vujudga keltiriladi va mijozlarga ularning faoliyatini rivojlantirish uchun yengil sharoitda kredit beriladi. Kommunal banklar ixtisoslashgan kredit tashkilotlar bulib, kommunal xujalik va uy-joy kurilishini kreditlash va moliyalashtirish bilan shugullanadi.
Davlat banklari davlat ixtiyorida bulgan kredit muassasa bulib, uzining birinchi kurtaklari k;adimiy Rimda, Yegipetda, keyinchilik XVI-XVII asrlarda Yevropada vujudga kelgan. Davdat banklarining ^uyidagi turlari amaliyotda bulishi mumkin: markaziy, tijorat banklari va maxsus kredit institutlar. Aralash banklar kapitali davlat tomonidan va bir ^ismi xususiy kapital tomonidan vujudga keltiriladi. Xalkaro banklar xalkaro pul, xisob va kredit munosobatlarini olib boruvchi bank bulib davlatlar urtasida valyuta, kredit va moliya munosabatlarini boshkarib boradi. Yirik xalkaro banklar katoriga Yevropa rivojlanish va tarakdiyot banki, Xalv;aro valyuta fonda, Xalkaro Moliya korporatsiyasi, Xalkaro xisob-kitoblar bankini, Yevropa investitsiya bankini za bophalarni kiritish mumkin. Xorijiy banklar tulik yoki kisman chet el investorlariga tegishli bulgan banklar bulib, ular uz faoliyatini maxalliy konunlar doirasida olib boradi. X,ozirgi vaktda bundan banklar yirik banklarning shu’balari sifatida faoliyat kursatadi. Ba’zi davlatlarda mavjud depozit banklar jalb kilingan depozitlar xisobidan xisob, kredit, ishonch operatsiyalarini olib boradi. Depozit banklar asosan jamgarmalarini jalb kilish va joylashtirish bilan shugullanadi. Universal banklar turli xil bank operatsilari: depozit, kredit, xisob, foiz, vositachilik va boshka operatsiyalarni bajaruvchi bank xisoblanadi. Germaniya, Shveytsariya, Avstriya kabi mamlakatlarning tijorat banklari universal banklar xisoblanadi. Ixtisoslashgan banklar xalk xujaligining ma’lum soxalariga xizmat kursatuvchi axoliga xizmat kursatuvchi banklardir.
Ixtisoslashtirilgan banklarning turdagi sifatida investitsiya, jamgarma, rivojlanish va tarakkiyot banklarini kelshrish mumkin. Kredit tizimining yana bir kismi nobank kredit muassasalari bulib, davlat va korxonalarni moliyashtirishi, uzok; muddatli kreditlash bilan shugullanadi. Uzbekistonda 1997 yilda nobank kredit tashkilotlari tutrisida konun loyixasi kurib chikildi. Sugurta kompaniyalari, nafaka fondlari va boshka fondlarning mablaglaridan okilona foydalanish va bu mablaglarning samaradorligini ta’minlash masalasi kuyilgan. Xar bir mamlakatning kredit tizimya uz xususiyatiga ega bulib, rivojlangan yirik universal banklar tarmoklarining kupligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi-Germaniya bank tizimi eng yukori darajada rivojlangan davlat hisoblanadi. Kuyidagi sxemadagi Germaniya bank tizimi keltiriladi.Germaniyaning kredit tizimi bishida Bundesbank turadi.
Markaziy bank - kredit tizimining bosh banki bulib, mamlakatda
pul-kredit siyosatini, emissiya jarayonlarini olib boradi.
Birinchi Markaziy banklar bundan k;ariyib uch yuz yil oldin :jorat banklarining rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Bular i68 yilda tashkil k;ilingan Shved Riks banki, 1694 yilda tashkil k^glingan ngliya banklaridir.
Yevropa mamlakatlarida Markaziy banklar ancha kechrok, asosan 18-:rning ikkinchi yarmidan boshlab faoliyat kursata boshlagan.
Banklar paydo bulishining boshlangich davrlarida ular markaziy
emissiya) yoki tijorat banklari tarik;asida yuzaga kelgan emas, ya’ni shklar urtasida xrzirgidek bulinish bulmagan. Bank ishi ivojlanishining birinchi bos^ichlarida rivojlantan mamlakatlarda ijorat banklari kapitallarni yigish maksadida muomalaga bayaknotalar ik;arganlar. Banklarning yiriklashuvi, bank ishining rivojlanishi atijasida banknotalarni muomalaga chikdrish yirik tijorat banklar ,uliga uta borgan va keyinchalik biror yirik bank ixtiyoriga berilgan. Bu ank milliy yoki emission bank, keyinchalik Markaziy bank deb atalgan. Larkaziy bank, ya’ni kredit tizimini boiharib turuvchi, barcha banklar |zaoliyatini nazorat shilib turuvchi kredit instituta sifatida namoyon >uladi.
Jahon amaliyotida Markaziy banklar vujudga kelishining ikki yuosiy yuli mavjud.
Birinchi yul - bu uzo1< davr davomida tiyasorat Zanklarining rivojlanishi natijasida, ularni milliylashtirish yuli Zilan Markaziy banklarning tatkil silinishi. Bz^nga misol k;ilib. Angliya oankini 1844yil, Fransiya bankini 1848 yil, Ispaniya banki 1874 yil, Germaniya Reyxsbanki - 1875 yil, Italiyada 1893 yilda, Ispaniyada 1874 yilda mavjud banklarning emission markaz sifatida faoliyat kursatishga •moslashganligini keltirish mumkin.
Ikkinchi yul - tashkil k;ilingavdayok Markaziy bank -emission markaz sifatida yedbul k;ilingan banklar. Bunday banklarga AV;Shning Federal banklari, 1913 yillarda kupgina Lotin Amerika mamlakatlarda tashkil ^ilingan banklar, Avstriya banki va boshkalarni misol keltirish mumkin.
AKShda Markaziy bank funksiyasinm 12 federal rezerv bankdan iborat Federal Rezerv tizimi bajaradi. Federal rezerv banklar aksioner banklar bulib, bu banklarning aksionerlari sifatida milliI tijorat banklari faoliyat kursatadi. Tijorat banklar aksioner sifatida dividend olishadi. Dividend mivdori 6% dan oshmasligi kerak.
Markaziy banklar ijrochi tashkilotlar ta’sirisiz, uz faoliyatini olib borishlari kerak.
Jax;onda uz faoliyatini olib borishda eng musta^il bulgan banklardan biri bu Nemis Federal banki - Bundes bank z^isoblanadi. Ba’zi bir davlatlarda Markaziy bank parlamentga xisobot beradi- Kupgina ^ollarda Markaziy banklar ^z faoliyatida mustaj?1l bulsada, shu bilan birga davlat banki xisoblanadi:
Markaziy bank ^uyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
-banknotalar (nakd pullar) emissiyasi,
-davlatning oltin - valyuta zaxiralarini saklash,
-pul-kredit siyosati instrumentlari yordamida yuugisodni muvofixlashtirish,
-kredit institutlari faoliyatini muvofto^lashtirish,
-davlat banki sifatida faoliyat kursatish,
-tulov-xisob munosabatlarini tashkil g^idishni belgilab berish,
-valyuta kursini muvofikutashtirish.
Jahoyaning barcha mamlakatlarida banknotalarni muomalaga chik;arish funksiyasi Markaziy banklarning asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi va u bu sohada konopol xukukga ega. Kredit pullar Markaziy bank tomonidan ^onunda belgilangan ravishda chikariladi va Markaziy bank muomalaga chikarilgan pullarning kaytib bankga kelib tushishi choralarini ishlab chikishlari zarur.
Davlatning oltin - valyuta rezervlarini bopharish funksiyasi. Markaziy Bank davlatning oltin, kimmatbaxr metal va kamyob toshlarni valyuta zaxiralarini boshk;aradi. Davlatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralari xali^aro x;isob-kitoblarda aktivlar rezervi, xisob-kitoblar buyicha davlatning kafolatli suturta fondi sifatida namoyon buladi. Odatda mamlakat oltin zaxiralarining asosiy kismi Markaziy bank ixtiyoriga berilgan buladi. Ba’zi davlatlarda oltin zaxiralar moliya ministrligi ixtiyorida bulib, markaziy bank oltin bilan bogliv;
operatsiyalarni olib boradi.
Markaziy banklar mamlakat valyuta rezervlarini uzida yigadi va burezervlar xaltaro hisob-kitoblarni amalga oshirish, tulov balansi defitsitini k,oplash va mamlakat o‘illiy valyutasi kursining bark,arorligini ta’minlash uchun ishlatiladi.
Markaziy bank ork.ali davlatning yu^tisodiy siyosati, yanada anikrogi davlatning pul-kredit siyosati olib boriladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati davlatning shugisodni boshk^rish siyosatining bir k?nsmi bulib, muomaladagi pul massasi, kredit xa:kmi, foiz stavkalari darajasini va boshk;a pul muomalasi va ssuda kapitali bozori kursatkichlarini uzgartirish bilan boglik; bulgan chora-tadbirlar yitindisidan tashkil topadi.
Pul-kredit siyosatining asosiy ma^sadi milliy valyuta bar^arorligini ta’minlash, valyuta kursi va foiz stavkalarini o^ilona urnatish asosida inflyatsiya sur’atlarini kamaytirish, kreditdan foydalanishning samaradoryaigini oshirish va iv;tisodiyotning bark;aror usishini ta’minlashdan iborat.
Pul-kredit siyosati ikki yunalishda olib borilishi mumkin. Birinchi yunalish - kredit ekspansiyasi bulib, bu siyosat pul-kredit emissiyasini ragbatlantirish yuli bilan olib boriladi, ya’ni ishlab chi^arish sur’atlari tushib ketgan z<;olda, konyunkturada rivojlanishga erishish mzgmkin. Ikkinchi yunalish - kredit restriksiya siyosati b^lib, u ed^tisodiy usish davrida pul-kredit zmyssiyasining ^iskarishiga asoslanadi.
Markaziy bank “tor” va “keng” ma’noda pul -kredat siyosatini olib borishi mumkin. “Tor” siyosatda valyuta bozorida invesphiya, x^sob stavkasi va kis^ muddatli kreditlar buyicha foiz stavkalariga ta’sir k;iluvchi boshka instrumentlar yordamida valyuta kursini ma^bulliliga erishish tushuniladi. “Keng” siyosatda muomaladagi pul massasiga ta’sir k;ilish orkali .inflyatsiyaga karshi kurash olib borish tushiniladi. Pul-kredit siyosatining xaltaro jihatlari valyuta kursi, valyuta rezervlari va tulov balansi kabi masalalarning yechimiga 1-minimal majburiy rezerv normalarini urnatish,
-foiz (diskont) siyosati ,
-tijorat banklarini k;ayta moliyalashtirish,
-ochto^ bozor siyosati,
-targetrlash va boshkalar.
Muomaladagi pul massasining x;ajmini, banklarning likvidliligini muvofhlashtirish va inflyatsiya sur’atlarini tushurish ma^sadida Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy rezervlar normasini urnatib berish siyosatini amalga oshiradi. Pul muomalasini muvofiklashtirishning bu usuli birinchi b^lib 1913 yilda A1^SH da kullanilgan. Minimal rezervlar bu tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda majburiy sa^anishi zarur bulgan v;ismidir. Majburiy rezerv mikdori tijorat bankining yiggan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu rezerv bevosita banklarning kreditlash imkoniyatini chegaralasada, ularning minimal likvidliligini ta’minlash omili bulishi mumkin.
Minimal rezerv normasi myuadori jamgarma turiga, uning x;aekmiga, bankning joylashish urniga boidh bulgan xolda mamlakatlarda turlicha bulishi mumkin. Mavjud manbalar shuni kursatadiki, masalant, Yaponiyada minimal rezervlar stavkasi 2,5%ni: A^Shda -12%ni, Germaniyada-12,1%ni, Portugaliyada-17%ni, 'Uzbekistonda 25%ni tashkil 1Markaziy bank tomonidan rezerv miadori ba’zi bir omilarni xisobga olgan holda uzgartirilishi mumkin.
Markaziy bankning xisob (diskont ) siyosatining moxiyati shundaki, u tijorat banklardan veksellarni sotib oladi. Aytaylik, mol sotib oluvchi korxonaning yetkazib berilgan mol (tovar va xizmatlar va h.k.)ning ^ak;ini tulash uchun mablagi yetarli bulmasa, u tovar uchun tulovni ma’lum vav^ 5tgandan keyin amalga oshirishi tugrisida veksel berotpi mumkin. Mol sotuvchi korxonaga pul mablarlari zarur bulgan vak;tda u vekselni tijorat bankiga sotishi mumkin. Tijorat banki vekselni sotib olganda unda kursatilgan summadan kam summaga (ma’lum foiz ushlab uolgan holda) sotib oladi. Zarur bulganda tijorat banki vekselni Markaziy bankda hisobga suyishi mumkin. Bu holda Markaziy bank z^am uz foydasiga ma’lum foiz -z^isob stavkasini ushlab kolishi mumkin. Markaziy bankning x,isob stavkasi alo^ida olingan davlatlarda z^ar xil - 5% dan 15 % gacha bulishi mumkin-Tijorat banklari veksellarni sotib olishda Markaziy oankning hisob stavkasiga tayanadilar. Markaziy bankning hisob stavkasi tijorat bavklari urnatadigan hisob stavkaning eng past chegarasi x;isoblanadi. Odatda tijorat banklarining x;isob stavkasi markaziy bankning x,isob stavkasidan yuv;ori (0,5dan - 2%gacha) buladi.
Tijorat banklarining remoliyalashtirish siyosati -bu tugridan-tugri kreditlash, veksellarni hisobga olish, kimmatbaho vrgozlarni garovga olgan holda kreditlar berish va kredit auksionlarni utkazish yuli bi;an amalga oshiriladi. Bundan kelib chiyedan holda markaziy bankshyp' remoliyalashtirish operatsiyasi kuyidagi usullarda olib borilihi mumkiv:
tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni hisobga olish yuvi bilan kreditlash,
tijorat banklari ixtiyoridagi kimmatbaho ^ogozlarni garovga olish yuli bilan kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi.
Uzbekistan respublikasida Markaziy bank urnatilgan k;oidalarga asosan, kuyidagi aktivlarni garovga olgan xolda 3 oygacha bulgan muddatda kreditlar berishi mumkin:
oltin, chet el valyutasi, xalsaro rezervlar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari va botsha boyliklar,
davlatning 1Markaziy bankda depozitga utkazilgan va uning depozitariysi uchun mak;bul bulgan, xarid k;ilinishi va sotiltishiga ruxsat berilgan va Markaziy bank ular bilan ushbu k;onun doirasida botsha xil operatsiyalar utkazishi mumkin bulgan aktivlar,
tulanishiga banklar kafolat bergan tijorat veksellari asosida kreditlar berilishi mumkin.
Ochik; bozor siyosati deganda, Markaziy bankning ochi^ bozorda k;immatbax;o kogozlarni uz kisobidan sotib olishi va sotishi tushuniladi. Markaziy bankning ochiv; bozor siyosati asosan xazina majburiyatlarini, sanoat kompaniyalari va banklarning obligatsiyalarini, Markaziy bankda ^isobga olingan tijorat veksellarini sotish va sotib olish ork;ali amalga oshiriladi. Markaziy bankning ochiya, bozor siyosati orkali bank tizimining va aloxida olingan tijorat banklarning uz rezervlari mikdori oshirilishi ^ agar ^immatba^o krtozlar sotib olinsa ) yoki kamaytirilishi ( agar ^immatbaz^o kogozlar sotilsa ) mumkin. Ochik; bozor siyosati orkali Markaziy bank kredit bax,osining uzgarishiga erishishi mumkin. Bu esa uz navbatida pulga bulgan talabning uzgarishiga olib keladi. Odatda Markaziy bank bu siyosat orkali ortikcha pullarni muomaladan oladi va pul muomalasini muvofiku1ashtirish buyicha aktiv pul-kredit siyosatini olib boradi.
Ja^on amaliyotida Markaziy bankning ochik bozor siyosatida asosiy urinni davlatning ^iska muddatli -majbzgriyatlari bilan ouladigan operatsiyalari egallaydi. Bu faoliyat A1g‘Shda, Germaniyada yaxshi yulga k;uyilgan. Undan ta1hari Germaniyada Nemis Federal banki pul-valyuta siyosatini tartibga solish uchun ochi^ oozorda kuyidagi kimmatba^o koxozlarni bozor stavkasida sotishi va sotib olishi mumkin:
Markaziy bankning ochiv; bozorda olib boradigan operatsiyalari vuyidagi xususiyatlar b^yicha farklanadi:
bitim sharti buyicha: nayed pulga yoki k;ayta sotish majburiyati bilan ma’lum muddatga sotib olish (REPO operatsiyasi) bilan boglik, operatsiyalar:
bitim obyektlari buyicha: davlat yoki aksioner jamiyatlari kimmatbaxo kogozlari bilan buladigan operatsiyalar,
bitim muddati buyicha-. ^utmatba^o kogozlar bilan wcK;a muddatli ( 3 oygacha ) va uzo”; muddatli (1yil va undan ortiv;) operatsiyalar,
operatsiyalar utkazish doirasiga k;arab:bank tizimi doirasida yoki nobank tizim doirasida !<;immatba^o kogozlar bilan buladigan operatsiyalar,
foiz stavkalarini urnatish buyicha: markaziy bank yoki bozor tomonidan aniklanadigan stavkalar.
Targetirlash. Pul massasi ^ajminigp' uzgarishini urnatilgan usullar yordamida chegaralash targetirlash deb ataladi. Targetirlashda ma’lum bir davrda pul massasi x;ajmining taxlmniy yukori va past darajasi belgilab beriladi.
Jaxon amaliyotida pul massasi ^ajmiii chegaralashning' taxminiy darajasi ^uyidagi ma^sadli yunalishlar ouyicha belgilab beriladi. Masalan, Fransiyada bu usul nazorat rakamlari, AKShda depozit shaklida, Yaponiyada isti^bol shaklida belgilab beriladi.
Markaziy bank targetirlashki pul muomalasini muvofik.lashtirishning boshka vositalari bilan birgalikda olib boradi. Targetirlashning a^amiyati shundaki, ma’lum bir davrda ^akikatda ^1uomalaga chikarilgan pul massasini taxminiy belgilab berilgan pul massasi bilan solishtirish natijasida pul muomalasidagi ax;vol tugrisida ma’lumotga ega b^lish mumkin va oldindan zaruriy choralar ishlab chikish xamda amalga oshirish imkoniyatiga ega bulish mumkkn. Bu esa uz navbatida Markaziy bank pul-kredit siyosatining samaradorligini ta’minlaydi.
Targetirlashda foydalaniladigan kursatkichlar pul-kredit siyosatini olib borish an’analariga, pud muomalasini muvofikdashtzdrish usullariga boglik; buladi.
Markaziy bankning navbatdagi funksiyalaridan biri - bu kredit institutlari faoliyatini muvofiklashtirishdan iborat. Tijorat banklari faoliyatini markaziy bank tomonidan nazorat kilishning zarurligi oozor iktisodi sharoitida markaziy bankning mukim rol uynashi bilan asoslanadi. *
Markaziy bank tijorat banklari faoliyatiki nazorat k^lish funksiyasini amalga oshirishda suyidagi vazifalarni bajaradi:
bank faoliyatini olib borishga litsenziyalar berish
banklar ^isobotlarini tekshirish ,joylarda tekshirishlar utkazish,
bank operatsiyalarini bajarishda normalarga rioya kilishni nazorat k,plish.
Bank faoliyatini olib borishga litsenziya ( ruxsat) berish or^ali markaziy bank tashkil ^ilinayotgan kredit institutining bank faoliyatini olib borish imkoniyatlarini ansh^laydi.
Markaziy bank tijorat banklari amalga oshiradigan operatsiyalarni tekshirish, ichki audit xolatiga baho berish hu^ukiga ega. Bunda avvolom bor tijorat banklarining aktivlari: kreditlar va k,immatbax,o k.otoadar kolati, banklarning likvidliligi va barsarorligi tekshiriladi. Tekshirish utkazishdan asosiy ma^sad:
bankning moliyaviy holatiga obektiv bax,o berish,
bankni boshkarish sifatiga va uning raxbari faoliyatiga bad;o berish,
bankning moliyaviy axvolini va uning bagkaradigan operatsiyalarining samaradorligini ta’minlash buiicha choralar ishlab chik;ish,
bank faoliyatining mavjud ^onunlar va neorzdativ xujjatlarga muvofi”; olib borilishini ta’minlash va bophalardan iborat. Markaziy bank yana tijorat banklarining olib boradigan operatsiyalari ning norma buiicha bajarilishini nazorat silib boradi
Markaziy bank valyuta kursini bosh^arish funksiyasini bajaradi. Markaziy bankning bu funksiyasi bozor iktisodiyoti tizimini tartibga solishda asosiy urinlardan birini egallaydi. Markaziy bankning asosiy valyuta siyosatiga k;uyidatalarni kiritish mumkin:
1.Valyuta intervensiya si,
2. Deviz siyosati,
3. Svop operatsiyalari,
4. Devalvatsiya,
5. Revalvatsiya,
6. Valyutaviy cheklashlar siyosati va botshalar.
Uzbekiston respublikasi bank tizimining bosh maksadi jaxrn talabiga moye keluvchi, rivojlangan milliy kredit tizimiga ega bulish, xujaliklar va axolining bush turgan mablaglarini jalb silish va samarali tak;simlash asostoda axolining talablarini kondirish zamin yaratish va yashash sharoit1shi yaxshilashga erishitdan iborat. Bu mav;sadga erishishni ta’minlash uchun davlatimiz tomonidan mamlakatimiz bank seyugorining rivoeklanishini ta’minlovchi zaruriy makroiya;tisodiy sharoitlarni ta’minlash, bank tizimi bar1Bank tizimini ^ayta tashkil aryalishni amalga oshirish ^uyidagi tamoyillarga asoslangan x;olda olib borilishi mumkin:
• xorijiy va ma^alliy investorlarning ishonchini k;ozonish ma^sadida bank-molyaya tizimi bar^arorligiga erishish:
• -bank tizimidagi isloxatlarning umumikggisodiy isloxatyaarning utkazilishi bilan moye kelishi:
, • -bank-moliya tizimi bos1• -pul-kredit siyosatini olib borishda mamlakatning ichki extiyojini va uning ik;tisodining xususiyatini xisobga olish:
• -banklar faoliyatida mijozlar manfaatini ustun r;uyish va boihalar.
Biznint zaminimizda mavjud bulgan banklarning rivojlanishini ikki yirik davrga bulib karash mumkin. Birinchi davr - bu Uzbekiston mustakillikka zrishgungacha bulgan davrdagi bank tizimi va ikkinchi davr Uzbekiston mustak;illikka erishgandan keyingi davrdagi bank tizimi va uning rivojlanish boskichlarini uz ichiga oladi.
Uzbekiston mustakillik erishgunga k;adar bulgan bank tizimining rivojlanishini taxlil •kuitb yedraydigan bulsak uning rivojlanishining k;uyidagi bos^ichlarini keltirish mumkin:
-birinchi bosk;ich XlX-asrning oxiridan 1930-32 yillargacha bulgan davrni uz ichiga oladi. Bu davr ichida oldingi mavjud oulgan banklar zaminida Sobi^ Sovet ittifo^ining kredit tizimi tao‘kil nilivdi. Bu davrda 30-yillarda ik^gisodning rivojlanishiga moye keluvchi banklar:
tarmo^ banklari, ulka banklari, tijorat banklari, maxsus oanklar, davlat banklari kaoi banklar faolkyat kursatgan.
-ikkinchi bosk;ich 1932 yildan 1959 yillargacha bulgan dao‘vrni uz ichiga oladi. Bu davrda banklar faoliyatida uzgarish.-a? yuz berdi va banklar veksel ork;ali kreditlashdan ( usha dazrlarda bu kreditlash amaliyotda “egri” kreditlash deb nom odgan ) tutridan- rvrpu korxonalarni kreditlashga utkazilgan. Bu davrda urtasidagi vazifalar ta?;simlangan va xal}; xujaligi sox;alari buyicha banklar tashkil kilintan xamda bu banklar fadat shu sozdlarni uzok; muddatli kreditlash va moliyalashtirish bilan shutullangan. Davlat banki esa asosan kiska muddatli kreditlash jarayonlarini olib borgan.
-g‘'chinchi bos^ich 1959 yildan 1988 yilgacha bulgan lazrni uz ichiga oladi. Bu davrda mavjud tarmok; banklari kayta tashkil k^linib, mamlakatdagi barcha kredit munosabatlarni olib borish mak;sadida uchta bank tashkil vdglindi. Bular: Davlat banki, kurilish banki, tashki savdo banki bulgan. Davlat banki xalk; xujaligining barcha so-g‘alariga (fa^at dishlo^ xujaligining ba’zi ex^giyojalari uchun uzo-k, muddatli kreditlar bergan ) kiska muddatli kreditlar berish bilan shutullangan. ^urilish banki kapital kuiilmalar bilan boipp< bulgan xarajatlarni , ^urilishni moliyalashtirish, uzok, muddatli kreditlar berish byalan boglik;
operatsiyalarni bajargan. Tashvug savdo banki Moskvada joylashgan b^lib, mamlakatning eksport- import bilan bogli^ faoliyatini boshkarib borgan.
-turtinchi bosk.ich bank tizimini nayta tashkil 1tizimida katta uzgarishlar ruy berdi va davlat banki bilan bir katorda maxsus tarmok; banklari tashkil kilindi.
Bular sanoat -kurilish banki, agrosanoat banki, uy-joy aurilish va ijtimoiy ta’minot banki, jamgarma bank va tashki iv;tisoliy faoliyat banki. Bu banklar faoliyatining xususiyatli tomoni shunda ediki, ular uzi xizmat kursatadigan sohaga uzou, va k;is^a muddatli kreditlar berish xu1Davlat bankidan kreditlash funksiyasi olib tashlandi va u emission bank sifatida faoliyat kursatadigan buldi.
90- yillarda bank tizimini k;ayta tashkil k^lishdan asosiy maksad mamlakatda yuz berayotgan asosiy uzgarishlarni ^isobga olgan holda banklar zimmasiga korxonalar va tashkilotlarga kompleks xizmat kursatishni ta’minlash va korxonalar bilan banklar urtasidagi munosabatlarni xujalik xisobiga utkazish, kuyi bank muassasalarining xukuv; va majburiyatlarini oshirishdan iborat edi.
Albatta, bu bozor ik;tisodiyotiga ilk kadamlar sanga kurish sharofati bilan bozorga xos ba’zi bir belgilarni totalitar intisodiyotga tatbi^ etil^atsi bilan tushuniladi. Bu jarayonda bank tizimining tashkiliy strg‘-kturasini uzgartirish, banklarni rolini oshirish, sh^tisodiy tizimni rivoyaslanishiga ularning ta’siri kuchaytirish, kreditni harakatdagi i^tisodiy dastakga aylantirish k^zda tutilgandi.
Bank tizimining rivojlanishining ikkinchi davri asosan Uzbekiston mustakillikga erihgandan keyingi davrni uz ichiga oladi. Bu davrni к;uyidagi boskichlarga bulib tahlil v/vaau mumkin:
-mustakil Uzbekiston bank tiztshni tashkil k^tlishning birinchi bos^ichi. Bu 1991-1994 yillarni uz ichiga oladi.
Uzbekistonda ikki zvenoli bank tizimini tashkil kilishga 1988 yildan boshlab kirishilgan bulsada, bu makradning tulzd^ amalga oshirilishiga sharoit 1994 yildan boshlab yuzaga keldi-Yeu davrga kelib : Markaziy bankning tashkiliy tarkibiy asosi, faoliyat olib borish uslubi .uzgardi, tijorat banklarning soni va ular bajaradigan operatsiyalar salmogi oshib bordi.
Bank tizimini tashkil 1Uzbekistan Respublikasida ikki bosya^ichli bank tizimini t1shkil etashga real asos bulib 1991 yil 15 fevralda “Banklar va bank faoliyati tugrisidagi” konun e^isoblanadi. Bu ^onunga binoan davlat bopp^aruv organlari respublika Markaziy banki faoliyatiga aralashmasliklari kerak, u fakat Respublika oliy majlisiga x,isobot berishi urinli ekanligi belgilab berildi. Bu ^onunni amalga tatbik; etish asosan Respublikamiz uz mustakilligini k;ulga kiritgandan sukg boshlandi.
1^ayta tashkil etish jarayonining birinchi bos^dochada davlat banklarini yangi yetrukturasini tashkil etish boshlandi. 1^ayta tashkil etish modeli ^uyidagilarni uz ichiga oldi:
-ikki boskichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy emission bank va bevosita xujaliklarga xizmat kursatuvchi ixtisoslashgan oanklarni tashkil k;ilish:
-ixtisoslashgan banklarni tulaligicha xujalik ^isobiga va uz-uzini moliyalashga utkazish:
-ik^gisodiy tizim doirasida zuk;u^iy va jismoniy shaxslar bilan buladigan kredit munosabatlari uslublari va shakllarini takomillashtirish va botshalar.
Uzbekistonda bank tizimini tashkil sidishning ikkinchi boskichi 1994 yildan keyingi davrni uz ichiga oladi. Bu davrda bank tizimielizning takomillashgan faoliyatini belgilab beruvchi bank konunlari: 1995 yil 21 dekabrda “Uzbeksiton Respublikasi Markaziy banki tutrisida”gi va 1996 yil 25 aprelda “ Banklar va bank faoliyati tugrisida” gi k;onunlar 1Tijorat banklarning samarali faoliyatini ta’minlash ma^sadida bank nazorati va monitorngini amalga oshirish, tijorat banklari faoliyatini botsharish usullarini takomillashtirish va xalkaro talablarga mosdash, yangi schetlar tizimiga utish, chet el banklarining shu’balarini ochish, tulov tizimini takomillashtirish, tijorat banklarning k;immatbaxo k;ogozlar bilan operatsiyalarini rivojlantirish, pul va valyuta bozorida banklarning aktiv faoliyatini ta’minlash kabi dolzarb masalalar e^ozirgi kunda mustakil bank tizimining rivojlanishi tufayli uz yechimini topmokda.
Mustakil bank tizimini vujudga keltirishning ikkiichi boskichining xususiyatlaridan biri shundaki, 1995 yildan botlab Uzbekistonda maxsus nobank kredit tashkilotlari tashkil kilina boshlandi. Bozor ikgisodiga utishni tezlashtirish, korxona va tashkilotlar faoliyatini rivojlantirish mak;sadida maxsus moliya-kredit institutlari -“Biznes-fond”, “Madad” suturta kompaniyasi, “^zbekinvest” milliy suuurta kompaniyasi, xusuyeiylashtirish investitsion fondlari va boshkaiar tashkil kilinishi respublika bank - moliya tizimining zamonalashuvini tezlahtirmokda.

Xulosa.

Ushbu mavzuda banklarni kelib chikishi va ularning moxiyati yeritilgan, bank bajaradigan funksiyalariga tavsif berilgan. Banklar maxsus moliyaviy korxona sifatida xamda maxsuas tovar bilan ishlaganligi sababli universal nomni olgandir. .Markaziy emissiya banklarining moxiyati va funksiyalari. Markaziy bankning pul- kredit siyesatiga tavsif berilgan. Markaziy bank banklar banki va davlat banki sifatida tan olingandir.

Tayanch iboralar.

Bank, tizim, Markaziy bank, vazifalari, operatsiyasi, pul-kredit siyesati.