Psixologiyada ólshew dástúrleriniń tariyxı

1. 1. Psixologiyada ólshew dástúrleriniń tariyxı.
Hár qanday ilimiy dástúr retinde izertlew procesi filosofiyalıq hám tábiy
pánlerdiń texnikalıq sxemasına tayanadi. Bul sxema, háreketlana turıp, ózi ob'ekt
boladı jáne bul jerde izertlewshiniń sub'ektivizmidan kelip shıǵıw tendentsiyasına
shek qóyıladı. Izertlew metodları úsh baǵdarda rawajlanadı. Birinshi baǵdar:
ólshenip atırǵan sapanıń operatsion ózgeriwshiler tárep reduktsiyasini ańlatadı
Ekinshi baǵdar: ólshenip atırǵan ob'ekttiń operatsional konstruktsiyalari hám túp
ózgeriwshiler ortasındaǵı teń salmaqlılıqtıń saqlanıwı bolıp tabıladı.
Úshinshi baǵdar:
ózgeriwshilerdiń faktorli analizi dawamında túp sapalarınıń payda bolıwı bolıp tabıladı. G. Fexnerning ideyaları onıń «Psixofizika elementleri (1860 ) » dep
atalǵan jumısında psixologiyalıq izertlewlerdiń baslanıwına tiykar boldı hám ólshew dástúrlerinediń baǵdarın belgiledi. Psixologiyalıq izertlewlerde individ psixikasin úyreniw ushın Fexner baǵdarı menen bir waqıtta matematikalıq jantasıw da rawajlanıp bardı. Psixologiya sol dáwirden baslap kazual (sebep) nizamlıqtı emes, bálki stoxastik (múmkinshilik) nizamlıqtı uyreniwshi muǵdarlıq pán retinde rawajlana basladı. Statistikalıq jantasıw bolsa, psixologiyaning anıq pán retinde ózgerip barıwın belgiledi. Bul jerde J. Kettelning bul boyınsha aytqan pikirleri yadimizga túsedi: Yaǵnıy, «Psixologiya eksperimental ólshewlerge tiykarlanbasa eger, fizika pánleri sıyaqlı, anıq hám rawjlanǵan pán bola almaydı»
Ólshew dástúrleri usı pánniń qáliplesiwi menen baylanıslı bolsada, ol IX-XX ásir baslarına shekem, yaǵnıy G. Gelmgolts ólshewdiń reprezentativ teoriyasına tiykarǵı ideyaları menen tásir etpegunga shekem saldamlı úyrenilmagan. O. Gelder bolsa, ekstensiv (lot: extensivus nátiyjelerdiń sapa tárepke qaray emes, muǵdar tárepke qaray ózgeriwi) shamalardıń hákisiomatik ólshewlerin rawajlantirdi. Sodan berli, matematika psixologiyalıq izertlewlerde, tiykarınan testologiyada keń qollanildi Noparametrik metodlar tariyxı J. Arbetnot 1710 y., izertlewlerinen ul balalar hám qız balalar tuwılıwınıń boljawı tekserilishida belgiler ólsheminen paydalanıwı menen baslandı. XIX asirde bolsa, G. Fexner hám F. Galton reńler korelyatsiyasi koeffitsentlari hám reńlerdi qollay baslaydı. Ch. Spirmanning (1904) reńler korrelyatsiyasi, psixologiya ahlini itibarın tartdı. A. N. Kolmogorov, (1933 N. v. Smirnov (1935), F. Uilkokson (1945), S. Sigel (1956) hám basqa izertlewshilerdiń bolsa, matematikalıq statistikanıń ǵárezsiz baǵdarı retinde noparametrik statistikanı jaratıwdı Parametrik ólshewlerdiń yaralishiga F. Galton baslawshı bolǵan. Onıń izertlewlerinde tikkeley ólshew metodlarınıń qollanganligini guwası bólemiz.
1869 jılda F. Galtonnning «Tug'ma geniy» degen kitapı shıqtıqı, oǵan kóre shaxs
qábiletleriniń ólshewi statistikalıq analizler tiykarında alıp barıldı. Óz shákirti K.
Pirson menen psixogenetik izertlewler alıp barar eken, F. Galton insan qábiletiniń
tug'ma ekenligin tastıyıqlaw maqsetinde, bir qatar laboratoriya sharayatında izertlewler alıp bardı hám házirgi kúnde social sebeplerge kóre, joǵalıp ketken «evgenika» baǵdarına tiykar salındı.
Onıńsha, insannıń kemshilikleri de tug'ma bolıp, bul normal bólistiriwdiń ózgeriwine alıp keledi. Biraq bul ideyalar úlken sın pikirlerge dus keldi hám elege shekemge shekem pán álemi F. Galtonning usı ideyaların sın pikir astına alıp
kelip atır. Sonıń menen birge, psixologiyalıq izertlewlerde «Gauss-Laplass bólistiriwi» da asa ataqlı esaplanadı. Yaǵnıy olardıń normal bólistiriw nizamlıqın
jaratıwda«qo'ng'iroqsimon qıysıq» formanıń ózgeriwi matematikalıq tiykarlanadı.
F. Galtonning psixologiya páni rawajlanıwı ushın qosqan úlesi sonda, ol,
psixologiyada metodikalıq qurallardı islep shıqtı hám olar arasında eń perspektivalısı, empirik ózgeriwshiler ortasındaǵı korrelyatsion esaplawlar esaplanadi. Keyinirek usı hosoblashlar K. Pirson tárepinen joqarı dárejede jetilistiriwtirildi hám faktorli analiz rawajlanıwına tiykar boldı.
Sonıń menen birge, social psixologiyaning ob'ektiv, empirik baǵdarları
rawajlanıwda F. Olportning xızmeti úlken bolıp tabıladı. Onıń social ólshew metodları mashqalasına qosqan tiykarǵı úlesi sonda, ol sinaluvchilarning jeke
sapaların hatti-háreketlerde kórinetuǵın bolıwın bólewge háreket etdi.
Sonday etip, 1930 jıldıń baslarına kelip, social ólshew teoriyası avtorları empirik maǵlıwmatlardı jıynawda eklektik ámeliyattan empiric ámeliyatqa yaǵnıy tuwrıdan-tuwrı sub'ektivistik kórsetkishlerdi standart ólshew dástúrlerinege ótiwine úles qosdılar. Biraq usı jantasıwdıń zaifligi, shala islengenligi onıń jaqsıǵana sın pikir ob'ekti bolıwına alıp keldi. Bul jerde mashqala sonnan ibarat ediki, psixologiyalıq maǵlıwmatlardıń kvantifikatsiyasi 10, eksperiment hám ólshewdiń sırtqı validligi, eksperimental tańlanmaning reprezentativligini támiyinlew máselelerin sheshiw metodların izlew dárkar edi.
Ólshew shkalaların dúziw (E. Bogardus, F. Ollport, L. Terstoun, R. Likert hám
basqalar jumısları ) social ólshew máselelerine jantasıwdı talap etdi.
Sonıń menen birge, psixologiyada ólshew metodlarınıń rawajlanıwda L. Terstoun
tárepinen «juft salıstırıwlashlar metodi» ni rawajlanıwlashtirilishi tiykarǵı rol oynadı.
1929 jılda L. Terstoun E. Cheyv menen birgelikte «bir qıylı tuyulgan intervallar»
metodın ápiwayılashtirdilar va«intervallarning pertseptiv teńligi» metrikasini islep
shıqtılar. Bul xodisa dástúriy tús aldı hám psixologiyada ólshew procesiniń rawajlanıwda zárúrli qádem edi. Statistikalıq parametr esaplanǵan dispersiyani anıqlaw usılları dáslepki márte 1929 jılda amerikalıq statist R. Fisher tárepinen islep shıǵıldı.

1.