Petrografiya” fanidan imtihon uchun nazorat savollari. 1) Dala shpatlari xaqida umumiy maʼlumotlar. Kaltsiy-natriyli (plagioklaz) dala shpatlari

“Petrografiya” fanidan imtihon uchun nazorat savollari.
1) Dala shpatlari xaqida umumiy maʼlumotlar. Kaltsiy-natriyli (plagioklaz) dala shpatlari.
Magmatik tog' jinslarida juda keng tarqalgan minerallar guruhidan biri. Yer po'stida keng tarqalgan bo'lib, og'irligi bo'yicha 50 %ga yaqinini tashkil qiladi. Dala shpatlari hajmining 60 % magmatik, 30 % chamasi metamorfik va qolgan 10 %ini cho'kindi tog' jinslar tashkil etadi.
Dala shpatlari kimyoviy tarkibiga ko'ra Na, K, Ca, kamdan kam hollarda Ba alyumosilikatlaridir: Na[AlSi,Ok] - albit, K[AlSi,Osl - ortoklaz, Ca[Al2Si2O3] - anortit, Ba[Al2Si2Os] - selzian. Bu minerallar monoklin va qisman, triklin singoniyada kristallanadi, ammo shakl jihatdan ular bir-biridan juda kam farq qiladilar. Rentgenometrik kuzatishlar barcha dala shpatlar kristallarini tuzilishining bir-biriga ancha o'xshash ekanligini ko'rsatadi. Barcha dala shpatlari ikkinchi (010) va uchinchi pinakoid (001) bo'yicha yaxshi ajralish xususiyatiga ega. Bu minerallarning tabiiy xususiyatlarida ham juda ko'p o'xshashliklar borligini ko'ramiz. Ularning barchasi ko'pincha och rangli, nur sindirish ko'rsatkichi birmuncha past, qattiqligi -- 6-6,5; solish tirma og'irligi (g/sm') 2,54 dan 2,57 gacha; 90° ga yaqin burchak bilan kesishadigan ikki yo'nalish bo'yicha mukammal ulanish tekisligiga ega. Dala shpatlarining ichki tuzilishi, tarkibi, optik xususiyatlari xilma-xil bo'lgani uchun ulami bir necha guruhlarga ajratadilar va bu guruhlar (plagioklazlar, ortoklaz-mikroklinlar, ba'zida selzianlar) bir biridan kimyoviy tarkibi va optik xossalari bo'yicha farq qitadi. Yuqorida ko'rsatilgan dala shpatlari tarkibi bo'yicha Ab Or-An (NaAiSi3O3-KAISi3Ox-CaAl2Si2Os) tizimiga kiradi (2.3-rasm): natriy-kalsiyli dala shpatlari Na[AlSi2O3]-(albit, Ab), Ca[Al2Si2Os] - (anorthite, An) uzluksiz bir-biri bilan aralashgan qattiq eritma beruvchi qatordan iborat bo'lib, plagioklazlar deb ataladi (2.3-rasm); kaliy-natriyli dala shpatlari ham yuqori haroratda K[AISi3O3]- Na[AlSi3O3] uzluksiz qattiq eritma beruvchi qatomi hosil qilishga qobiliyatli bo'lib, sekin-asta qotish jarayonida kaliyli va natriyli minerallarga ajraladi; kaliy-bariyli dala shpatlari ham K[AlSi2Osl-Ba[Al2Si2Os] izomorf aralashmasidan iborat bo'lib, juda kam uchraydi va selzian deyiladi. Tabiatda keng tarqalgan dala shpatlarining tasnifi ko'rsatilgan. Ortoklaz (Or) va albit (Ab) o'rtasidagi paydo bo'lgan qattiq eritma hosilalari kaliy-natriyli dala shpatlari tarkibiga kiradi va sanidin, anortoklaz, orloklaz, mikroklin va albitlardan iborat. Anortit (An) va albit orasidagi qattiq eritma hosilalari esa - plagioklazlar deyiladi, Ular anortit molekulasining miqdoriga ko'ra quydagi minerallarni hosil qiladi: albit, oligoklaz, andezin, labrador, bitovnit va anortit.