Petrografiya” fanidan imtihon uchun nazorat savollari. 1) Dala shpatlari xaqida umumiy maʼlumotlar. Kaltsiy-natriyli (plagioklaz) dala shpatlari

Piroksenlar (yun. rug — olov va xenos — begona) — zanjirli silikat lar kichik guruhiga mansub togʻ jinslarini hosil qiluvchi minerallar gu-ruxi. Kimyoviy tarkibi Me,[Si2O6], bunda Me — magniy, kalsii, temir va boshqa metallar kationlari. Kristallografik belgilariga qarab rombik va monoklin P. boʻladi. Rombik P. magniy, temir metasilikatlaridan iborat uzluksiz izomorf aralashma Mg2 [Si2O6] Fe2[Si206] qatorini hosil qiladi. Magniyli enstatit — Mg2[Si2O6] va mag-niy-temirli gipersten — (MgFe2) [Si2O6] koʻp tarqalgan. Monoklin P.ning tarkibida magniy va temirdan tashqari kalsiy ham boʻlib, bu guruhga diopsid, gedenbergit, avgit, jadeit, egirin va spodumen minerallari kiradi. Monoklin P. asosan, skarnlarda va effuziv jinslarda uchraydi. Qattikdigi 5—6,5; zichligi 3100–3600 kg/m3.
Rombik va monoklin P. mono-mineralli oʻta asosli togʻ jinslari (piroksenitlar)ni tashkil qila-di, shuningdek, boshqa oʻta asosli tog jinslari (peridotitlar, gars-burgitlar va boshqalar) tarkibiga kiradi. Monoklin P. keng tarqalgan. Diopsid — gedenbergitlar — kontakt metasomatik skarnlarning odatdagi minerallaridir; avgitlar magma-tik togʻ jinslari (bazalt, andezit, gabbro, diorit va boshqalar)da uchraydi; egirin — ishqoriy siyenitlarning odatdagi minerali; jadeit ayrim me-tamorfik togʻ jinslarida boʻladi; spodumen faqat litiyli pegmatitlardagina mavjud. Monoklin P. (avgitlar) oydagi bazaltlarning asosiy minerali hisoblanidi.
Gidrotermal eritmalar taʼsirida P. serpentin, shox aldamchisi (uralit), xlorit, epidot va boshqalarga oʻtadi. Sirtqi nurash jarayonida esa P. montmorillonit va boshqalarga aylanadi. Spodumen — Li ajratib olinadigan qimmatli ruda, uning tiniq, shaffof turlari qimmatbaho tosh sifatida ishlatiladi; jadeit — yasama tosh.^[1]
14) Magmatik jinslardagi minerallarning kristallanish ketma-ketligini qanday belgilar bilan aniqlash mumkin?
15) Olivinlar guruhi minerallari.
Olivin guruhiga kiruvchi minerallar ikki valentli metallar (Mg, Fe,
Mn) va kremnekislorod tetraedlari [SiO4] dan iborat ortosilikatlar guruhiga kiradi. Ular rombik singoniyada kristallanadi. Bu guruhga oid minerallar forsteritdan (Mg2SiO4) fayalitgacha (Fe2SiO4) va fayalitdan tefroitgacha (MnSiO4) bo'lgan uzluksiz qatorlarga ega Ularning asosiy turlari jadvalda ko'rsatilgan.
Olivin guruhi minerallari tabiatda keng tarqalgan jins hosil qiluvchi minerallar sirasiga kiradi.
Magnezial olivinlar o'ta asos va asos magmatik jinslar -- dunitlar, peridotitlar, pikritlar, komatitlar, kimberlitlar, olivinli gabbro va basaltlar uchun xarakterli hisoblanadi. Ular bu jinslarda rombik va monoklin piroksenlar asosli plagioklazlar, xromli shpinellar bilan birga uchraydilar. Fayalitlar esa o'rta tarkibli jinslarda paydo bo'ladi.

Olivin (lotincha: oliva — zaytun; nomi zaytunsimon-yashil-xrizotil rangidan) — ortosilikatlar kichik sinfiga mansub minerallar guruhi. Kimyoviy tarkibi (Mg)2Fe)2[Si04]. Unda 8— 12 %, baʼzan 20 % GʻeO va 45-50% MgO boʻladi. O. guruhiga forsterit Mg2[SiOJ, fayalit Fe2[SiO4], tefroit Mn2[Si04], knebelit (Gʻe, Mn)2[SiO4], montichellit CaMg[SiOJ, izomorf qatorli minerallar — gortonolit (MgFe)2[SiO4J, pikrotefroit (Mn, Mg)2[SiO4] kiradi. O. Tarkibidagi Mg, Fe, Mn izomorf shaklida Ni, Co, Sa, Sg bilan almashadi. Tarkibida fayalit molekulali O. tabiatda koʻproq tarqalgan (10—30%), marganets qoʻshilgan molekulali turlari kamroquchraydi. Romb singoniyada kristallanadi. Donador agregat va kristallar holida boʻladi. Rangi sargʻish-yashil, sariq, zaytun rangli, shaffof. Qattiqpigi 6,5—7; zichligi 3,2—4,4 g/sm3. O. asosli va oʻta asosli jinslar (dunit, peridotit, gabbro, bazalt, pikrit va boshqalar) hosil qiladi. U topilgan joyda koʻpincha nikel, xrom, temir konlari boʻladi. O.ning shaffof sariqyashil turi — zabarjad (xrizolit yoki peridot) qimmatbaxr tosh hisoblanadi. Forsterit — oʻtga chidamli materiallar uchun xom ashyo.^[1]