O`zbekstan Respublikası Joqarı ha`m orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi

O`zbekstan Respublikası Joqarı ha`m orta arnawlı bilimlendiriw MINISTRLIGI

O’ZBEKISTAN MA’MLEKETLIK KO’RKEM O’NER HA’M MA’DENIYAT INSTITUTI NO’KIS FILIALI

“Sotsiyal-gumanitar ha’m ko’rkem o’nertaniw”

kafedrasi oqitiwshisi

Abipova Gulmira

MA’DENYAT HA’M KO’RKEM O’NER МЕКЕМЕЛЕРИ EKONOMIKASI pa`ninen

LEKSIYA TOPLAMI


NO’KIS
1-tema. «Маdeniyat ha’m ko’rkem o’ner mekemeleri ekonomikasi” pa’nine kirisiw
“Ekonomika” termininin' o'zi de birinshi ret Aristotel' ta'repinen kirgizilgen. Bul so'zdin' ma'nisi kelesi eki so'zlerdin' quraminan turadi: «OYKOS» -u'y, xojaliq, «NOMOS» - qa'de, nizam degendi an'latadi ha'm ekewi birlikte «u'y xojalig'in ju'rgiziw sheberligi» degendi bildiredi. Mu’ta’jlikler toqtawsiz o`sip ha`m jan`alanip barg`aninan insanlar ha`r dayim ekonomika menen ba`nt boliwlari talap etiledi.
Ekonomika iskerlikke o`ndiris, almastiriw, bo`listiriw ha`m paydalaniw kiredi. Eger o`ndiris ekonomikanin` baslaniwi bolsa, paydalaniw onin` juwmaqlaniwi esaplanadi.
O`ndiris miynet quralinda o`mirlik o`nimlerdin` jaratiliwi. Miynet bolsa adamlardin` kush – quwati ha`m aqili aniq ma`qset jolinda ha`m paydali sariplaniwi boladi. Miynetsiz hesh na`rse jaratilmaydi. O`ndiris juz bergende adamlar miyneti turli o`mirlik o`nimlerdi jaratadi, bular materialliq ha`m materialliq emes o`nimlerden ibarat boladi.
Materialliq o`nimler aziq – awqat, kiyim – kenshek, turar jay, shiyki zat, janilg`i, mashina – u`skeneler bolip, olardin` aniq materialliq formasi bar, olardi ko`z benen ko`riw, qol menen uslaw mumkin. Materialliq emes o`nimler – tu`rli xizmetler, olardin` formasi, ren`i, ulken – kishiligin pariqlap bolmaydi. O`nimlerdin` turine qaray o`ndiris eki turge bo`linedi: bular materialliq (sanaat, awil xojalig`i, qurilis ha`m b.) ha`m materialliq emes (ta`lim, meditsina, ma`deniyat tarawi) o`ndiris esaplanadi.
Materialliq o`ndiris industrial (sanaat, qurilis, transport, baylanis ha`m h.k.) ha`m agrar (awil xojalig`i) sektorinan ibarat boladi. Materialliq o`ndiris servis (xizmet ko`rsetiw) sektorin payda etedi. Ekonomika rawajlang`an sayin servis sektorinin` a`hmiyeti artip baradi.
Miynet na`tiyjesi qanday boliwina qaray natural ha`m tovar islep shig`ariw pariqlanadi. Eger o`nimler islep shig`ariwshinin` o`zinin` tutiniwin qandiriwg`a qaratilsa, bu`l natural islep shig`ariw boladi. Eger o`nimler bazarda satiw ushin jaratilsa, tovar islep shig`ariw juz beredi. Ha`zirgi bazar ekonomikasina tovar islep shig`ariw ta`n. Tovar islep shig`ariw bar jerde pul a`mel qiladi. Ekonomikada miynet bo`listiriwi degen nizam bar, og`an ko`re miynet turleri u`zliksiz ko`beyip baradi, miynet ixtisoslashadi. Usinday sharayatta kisiler o`zine kerek ba`rshe na`rselerdi o`zleri jaratabermeydi. Sol sebepli olar o`nimdi tovar sipatinda basqa tovarlarg`a almastiradi. Almastiriw itiyajlardi qandiriw sha`rtine aylanadi. Almastiriw eki usilda ju`z beredi:
1) Barter. Bunda bir o`nim basqasina ma`lim mug`dar nisbatta ayirboshlanadi, bu`l jerde pul qatnaspaydi. Barter pul bolmag`aninda yamasa ol o`te qa`dirsizlengende juz beredi, sebebi, og`an isenim jog`aladi;
2) Tovar ayirboshlash. Bu`l bir o`nimdi – tovardi basqasina pul quralinda ayirbaslawdi bildiredi. Bunda, yag`niy aldi – satti payda boladi.
Jaratilg`an nematlar istemol etiliwinen aldinan bo`listiriledi. Taqsimot – bu`l o`nim ha`m xizmetlerdin` itiyajlarin qandiriw jolinda turli bo`leklerge ajiratiliwi esaplanadi. Ol juz bergenda jaratilg`an nematlar eki bo`limge ajiratiladi:
1. Istemol fondi – adamlardin` tirishiligin ta`miynlewshi bo`lim.
2. Jamg`arish fondi – bu`l o`ndiristi rawajlandiriw ha`m ja`miyettin` baylig`in asiriwg`a jiberiletug`in bo`lim.