Fizikanıń jaqtılıq qubılısları qaralatuģın bólimi optika grekshe optikos

---

3 
Kirisiw
Fizikanıń jaqtılıq qubılısları qaralatuģın bólimi optika (grekshe – “optikos-
kóriw”) delinedi, jaqtılıq qubılısları optikalıq qubılıslar dep ataladı.
Zatlarģa jaqtılıq túskende biz olardı kóremiz hám sonıń nátiyjesinde keńislikti 
bilemiz. Biraq jaqtılıqtıń tásiri bunıń menen sheklenbeydi. Mısalıģa, Quyash 
jaqtılıqı túsken denelernıń kúshli qızıwın kóremiz. Demek jaqtılıq energiyaģa iye 
bolıp onı keńislike kóshiredi.
Jaqtılıqtıń tábiyatı haqqında eki gipotezanı aytıwģa boladı. Birinshisi jaqtılıqtıń 
nurlanıw Nyutonnıń korpuskulyar gipotezası. Al ekinshisi tolqınlıq gipotezası 
bolıp esaplanadı. Bul gipotezalarģa toqtap óteyik:
Birinshi gipoteza tiykarında Nyuton jaqtılıqtıń korpuskulyar teoriyasın payda 
etti. Bul teoriya járdeminde júdá kóp optikalıq qubılıslar túsindirilgen edi. 
Mısalıģa, nurlanıwdıń hár qıylı reńleri onı qurawshı korpuskulalardiń hár turli 
bolıwı menentusindiriletuģın edi.
Ekinshi gipoteza tiykarında XVII ásirde gollandiyalı ilimpaz X. Gyugens 
jaqtılıqtıńtolqın teoriyasın payda etti. Gyugens teoriyası járdeminde jaqtılıq 
interferenciyası hám difrakciyası sıyaqlı qubılıslar jaqsı túsindirilgen edi.
Bul teoriyalardiń hesh qaysısıda jeke alģanda barlıq optikalıq qubılıslardı tolıq 
túsindire almaģanlıģı sebepli jaqtılıq nurlanıwınıń haqıyqıy tábiyatı haqqında 
másele jumbaq halında qala bergen edi. XIX ásirdiń baslarında O. Frenel, J. Fuko 
hám kóplegen basqa ilimpazlardıń izertlewlerinen keyin jaqtılıqtıń korpuskulyar 
teoriyasına qaraģanda tolqın teoriyasınıń abzallıģı kórindi[1].
Biraq tolqın teoriyasında bir úlken kemshilik bar edi. Jaqtılıq nurlanıwı 
kóldeneńmexanikalıq tolqınlardan ibarat dep boljaw qılınģan edi. Kuyash hám Jer 
arasında ortalıq bolıwı lazım, sebebi jaqtılıq Quyashtan Jerge shekem erkin ótedi.
Sonıń ushın deneler hám molekularar arasindaģi putkil keńislikti toltırıwshıálem 
efiri haqqındaģı gipoteza jaratilģan edi. Qatti denelerdegı kóldeneń tolqınlar bolıwı 
mumkinligin eslesek, onda efir elastik qattı deneniń qásiyetlerine iye bolıwı lazim, 
depboljaw qılıwģa tuwra keledi.

---

4 
Biraq efirdiń bolıwıálem keńisliginde Jerdiń háreketleniwine hesh qanday tásir 
etpeydi. Demek, efir óziniń hesh nársesi menen parıq qılmaydı, bunnan tısqarı qattı 
dene qásiyetlerine iye bolsada, onda jaqtılıq taraladı. Efirdiń bunday qásiyetlerı 
onıń bolıwı haqqındaģı gipotezanı guman astında qoydı.
Jaqtılıqtıń tolqın teoriyasındaģı bul qarama qarsılıqtıń J. Maksvell sheshimin 
taptı.
Elektromagnitlik teoriya jaratilģannan soń Maksvel vakuumda jaqtiliqtiń 
taraliw tezligi elektromagnitlik tolqınlardıń taralıw tezligi menen sáykes keliwine 
dıqqattı awdarttı. Ol sol tiykarında jaqtılıqtıń elektromagnitlik tábiyatı haqqındaģı 
gipotezanı aldıģa surdi.
Bul gipoteza keyinirek kóplegen tájriybelerde tastıyıqlanģan edi. Solay etip, 
XIXásir aqırlarına kelip jaqtılıqtıń elektromagnitlik teoriyası jaratıldı. Onnan 
házirgi waqıttada paydalanılıp kelmekte.
Jaqtılıq qubılısın uyreniwde eń dáslep jaqtılıqtıń keńislikte tarqalıwına hám onıń 
qásetlerine toqtap otiw zárur. Bunıń ushın biz fizikanıń optika tarawındaģı