Фанваунингпайдобўлиши Ўзаросўзлашгандафансўзиникўпэшитамиз. Лекинфаннима?

---

TI
LSHUNOSLI
KVAFANLARI
NTEGRATSI
YASI
FANI
DANMUSTAQI
LI
SH
Фанваунингпайдобўлиши
1.Ўзаросўзлашгандафансўзиникўпэшитамиз.Лекинфаннима?
Унималарниўзичигаолади?Бусаволларгажавобберишдакўпинча
ўйланибқоламиз.Ўзбектилинингизоҳлилуғатидафантушунчаси
ҳақидақуйидагичаизоҳберилади:«Табиатважамиятнингтараққиёт
қонуниятларини очиб берувчи ҳамда атрофдаги муҳитга таъсир
кўрсатувчибилимларсистемаси».
Инсон пайдо бўлибдики,ўзини қуршаб турган оламни ва шу
оламнингтаркибийқисмибўлганўзиниҳамбилишгақизиқибкелади.
Ана шундай қизиқиш,айниқса,Қадимги Шарқ мамлакатларида,
хусусан,Миср,Ҳиндистон,Хитойдакучайди,табиатважамиятнинг
тараққиётқонунларини амалий асосда кузатиб башоратқилувчи
махсус кишилар – мутафаккирлар етишиб чиқди. Бундай
мутафаккирларнинг оламни амалий кузатишлари натижасида
чиқарган хулосалари жамлана бориб математика, астрономия,
мантиқ,этикасингарифанларнингасосларипайдобўлди.
2.Ўзбектилидафанмаъносидаилм атамасиҳам қўлланилади.
Лекинилматамасинингмаъносикенгроқ.
Ислом Шарқида «илм» тушунчаси ҳам диний,ҳам дунёвий
мазмункасбэтган.Айнипайтда,илмнингмазкуриккипалласиўзига
хосжиҳатларгаэгалигиҳам инкорэтилмаган.БуҳақдаА.
Аъзамов
қуйидагиларни ёзади:«Фан инсон яшайдитан муҳит – табиат
(
метогалактикадаги жараёнлардан мия фаолиятигача)ва жамият
билан(
БМТфаолиятиданшахсруҳиятигача)иштутса,дининсоннинг
ичкидунёси–қалбваруҳигатааллуқлидир.Ҳариккижабҳаонгва
тафаккуркўприкларибилантуташган».
XI асрдан (
яъни тасаввуф таълимоти илм сифатида
шаклланганидан)бошлаб«илми қол»ва«илми ҳол»тушунчалари
муомалага киритилди.Дастлаб мазкур икки тушунча сўфийнинг
зоҳирий ва ботиний дунёсига оид,муршиддан муридга берилиши

---

мумкин бўлган ёки бўлмаган билимганисбатан қўлланган.«Илми
қол»сўзбиланифодалаш,ўрганиш йўлиорқалиберилишимумкин
бўлган билимни англатса,«илми ҳол» ҳар бир сўфийнинг,ўз
тафаккуриваэътиқодигахос,қалбкўзибиланетишган,ўзгаларга
ўргатиш имконибўлмаганбилимнибилдирган.АбуРайҳонБеруний
«қолилми»,БаҳоуддинНақшбандэса«ҳолилми»нингетуквакили
эди.Бири авлодлар учун нодир асарлар ёзиб қолдирган бўлса,
иккинчиси юзлаб издошларига руҳият сабоғини берган.Шунинг
баробаридаБерунийўзигазамондош сўфийлартаълимотиниинкор
қилмаган,Нақшбандҳамдунёвийилмгахайрхоҳбўлган.
Системанима?Бусаволгаҳозиргақадартурличажавобларберилади.Системанима
эканигажавобберишданолдинунингқандаймуҳимбелгиларданиборатэканига
эътиборбермоқлозим.
Аввало,ҳарқандайсистемаичкибўлинувчанликхусусиятигаэга.Демак,система
муайяничкитузилишгаэгабўлиб,иккиваунданортиққисмларнингўзаро
муносабатиданташкилтопади.Масалан,биртупдарахтниолсак,бударахтсистема
сифатидаичкитузилишбирликларинингўзаромуносабатиданиборат.Унингички
тузилишбирликлариилдиз,тана,шохҳамдауларнингмуносабатиданташкилтопган.
Системанингиккинчижиҳатишунданиборатки,системаниташкилэтганузвларўзаро
шартланган,бир-
биринитақозоэтувчикўппоғоналимуносабатдабўлади.Масалан,
илдизсизтананинг,танасизшохнингбўлишимумкинэмас.Уларнингҳарқайсисибир-
биринитақозоэтади,бир-
бирибиланшартланган.
Системанингучинчижиҳатишундаки,ҳарқандайсистемаичкибўлинувчанлик
хусусиятнгаэгабўлганитуфайлисистеманиташкилэтганқисмларбилансистема