A razzoqov, sh. Tashm atov

---

0 ‘ZBEKIST0N  RESPUBLIKASI  OLIY  VA  0 ‘RTA 
MAXSUS  TA’LIM  VAZIRLIGI
A.  RAZZOQOV,
 
SH .  TASHM ATOV,
 
N .  0 ‘R M 0 N 0 V
IQTISODIY
TA’LIMOTLAR
TARIXI
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta  maxsus ta’lim vazirligi 
oliy  o‘quv  yurtlararo  ilmiy-uslubiy  birlashmalar  faoliyatini 
muvofiqlashtiruvchi  kengash  tomonidan  oliy  o ‘quv  yurtlarining 
iqtisodiy  ta ’lim  yo‘na!ishIari  talabalari  uchun 
darslik sifatida tavsiya etilgan
Toshkent
♦IQTISOD-MOLIYA»
2007

---

65.04
R18
Taqrizchilar:  iqtisod fanlari doktori, professor  A.U.Abduraximov;
iqtisod  fanlari doktori,  professor Sh.Sb.Shodmonov
Darslikda qadimdan to hozirgi davrgacha paydo bo'lgan iqtisodiy fikr, g‘oya, 
qarash va ta’limotlaming mazmuni, mohiyati, ulaming evolutsiyasi va bugungi 
kundagi ahamiyati tarixiy ketma-ketlik asosida yoritilgan. Awal hukmronlik 
qilgan sinfiylik,  partiyaviylik tamoyillaridan holi  holda,  har bir ta’limotning 
mohiyatiga obyektiv baho berishga harakat qilingan. Ayniqsa, tanqid etib kelingan 
bozor iqtisodiyoti (kapitalistik munosabatlar) to’g’risidagi ta’limotlarga keng 
o’rinberilgan. Sharq, jumladan Markaziy Osiyodagi mutafakkirlarning g’oyalari 
birinchi  marta  ma’lum  tartibda  e’ion  qilinmoqda.  Mustaqil  0 ‘zbekiston 
Respublikasining erkin bozor munosabatlariga o’tish xususiyatlari ko‘rsatilgan. 
Har bir bobda qisqacha xulosalar, tayanch tushuncha, nazorat va muhokama 
uchun  savollar berilgan.  Darslik  oliy o'quv  yurti  talabalari,  aspirant,  ilmiy 
xodimlar va iqtisodiyot tarixi bilan shug‘ullanuvchilarga mo‘ljallangan.
Razzoqov  Abduxalil
Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Oliy ta’lim muassasalarining talabalari uchun 
darslik /  A A  Razzoqov, Sh. H. Tashmatov, N. T. O’rmonov; Mas’ul muhanir 
S.S.G‘ulomov; 0 ‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. 
-  T.:  Iqtisod-moliya,  2007.  -  320 b.
Tashmatov Sh.  H,,  O’rmonov N.  T.
BBK 65.04*73
ISBN 978-9943-13-032-6 
©  «IQTISOD-MOLIYA*, 2007
©  AA.  Razzoqov,  Sh.  H.  Tashmatov, 
N. T.  O’rmonov,  2007

---

«Tarixiy  x o tirasiz  kelajak  yo‘q»,  -  d eg an   edi  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  Prezidenti,  akademik  I.A.  Karimov.  H ar qanday tarixni 
o ‘rganish,  awalo,  hozirgi  kun  va  kelajak  uchun  ahamiyatlidir.  Shu 
nuqtayi  nazardan  qaraganda,  iqtisodiy  ta’lim otlar  tarixini  o ‘rganish 
katta  nazariy,  amaliy  va  tarbiyaviy  ahamiyat  kasb  etadi.  Iqtisodiyot 
tarixi  (xalq  xo'jaligi  tarixi)  va  iqtisodiy  ta’limotlar  tarixi  iqtisodiyot 
fanining faktologiya va metodologiya asoslarini ta’minlovchi va yaratuvchi 
asos  sifatida ahamiyatlidir.  Shu  sababli  bu  fanlar  iqtisodiyot  fanining 
ajralmas va tarkibiy qismidir1.
Iqtisodiy  fanlarning  o‘zaro  aioqadorligi
Aniq -  iqtisodiy fanlar, 
tarmoqlar iqtisodiyoti, 
korxonalar iqtisodiyoti, 
mamlakatlar iqtisodiyoti
lnformatsion -  tahliliy, 
iqtisodiy -  matematik 
usullar; statistika 
xo'jalik faoliyati tahlili
UMUMIY 
IQTISODIY 
NAZARIY A
M axsus iqtisodiy shakl 
va tashkilotiar iqtiso­
diyoti, moliya; kredit; 
marketing tabiatdan 
foydalanish iqtisodiyoti 
va  boshqalar
Tarixiy -  iqtisodiy fanlar, 
iqtisodiy ta’limotlar tarixi, 
iqtisodiyot tarixi
1  Общая  экономическая  теория  (Политэкономия).  Учебник.  М.,  «Промо­
медиа», 1995. с. 30.

---

Sobiq  sovetlar  tuzum i  davrida  ko‘pgina  fanlar,  shu  jumladan, 
iqtisodiyot  fani  siniiylik,  partiyaviylik  mafkurasi  asosida  o'rganildi, 
marksizm-leninizm g‘oyalari birdan-bir to‘g‘ri ta’limot deb qabul qilindi 
va  barcha  masalalar  yechilgan,  tarixga,  uzoq  o‘tmishga  hech  qanday 
hojat  yo‘q,  degan  umumiy  kayfiyat  yuzaga  keldi.  Sotsialistik  va 
kommunistik jamiyat qurishda dasturulamal bo‘lgan mafkuraga muqobil 
bo‘lgan barcha fikrlar tanqidga uchradi; asosiy e’tibor markscha-lenincha 
iqtisodiy  ta’limotni  o ‘rganishga,  kapitalizm,  bozor  munosabatlarining 
kelajagi yo‘qligini zo‘rma-zo‘raki «isbotlash»ga qaratildi.
Ammo bu  yo‘l tarix  sinovidan o‘tmadi.
Hozirgi  davr olimlari awalgilardan ko‘ra ko‘proq biladilar,  bu  ob- 
yektiv  jarayon,  ammo  biz  ular  tufayli  ham  ko‘p  narsalarni  o ‘rgan- 
ganimizni  inkor  qilmasligimiz  shart.
Mustaqil  taraqqiyot  yo‘liga  o ‘tgan  o ‘zbekistonlik  olimlar  oldida 
ko‘pgina fanlar kabi, iqtisodiyot fani borasida ham katta ishlami amalga 
oshirish  vazifasi  turibdi.  Iqtisodiyot  insoniyat  tarixi  kabi  qadimiydir. 
Iqtisodiyotga oid fikr, g‘oya, qarash,  nazariya va ta’limotlar ham ko‘p 
mingyillik  tarixga  ega.  Lekin  ulam ing  asosiy  qismi  yozuv  paydo 
bo‘lganidan  so‘ng,  yozma  manbalardan  bizgacha  yetib  keigan.  Bu 
manbalar, ulardagi g‘oyalar, awalo, insoniyatning muqaddas mulkidir. 
Uni topish, o ‘rganish va kelajak uchun saqlash savobli bo‘lsa, ulardagi 
nodir fikrlami hayotga tatbiq etish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat 
kasb etadi,  katta tarbiyaviy ahamiyatga ega.
Iqtisodiyot baynalmilal hodisa bo‘lib,  uning oldida turgan vazifalar 
barcha  xalqlar  va  mamiakatlar  uchun  bir  xil,  ammo  ular  rivojlanish 
davomida  turlicha  natijalarga  erishganlar.  XVIÏI  asr  oxirida  klassik 
iqtisodiy  maktab  vakillari  Adam  Smit  va  David  Rikardo  obyektiv, 
ya’ni inson xohishiga bog‘liq bolm agan, ammo ular tomonidan o ‘rga- 
nilishi mumkin b o ‘lgan qonunlar asosida amal qiluvchi xo‘jalik tizimi 
to‘g‘risidagi ta ’lim ot yaratdilar.  Ulaming fikricha, davlatning iqtisodiy 
siyosati  bu  qonunlarga  xilof  bo'lm ay,  aksincha,  bu  qonunlarga 
suyanishi  kerak,  ana  shunda  iqtisodiyot  ravnaq  topadi  va  aksincha. 
Demak, bu qonun va qonuniyatlami bilish,  ulardan amaliyotda to ‘g‘ri 
foydalanish  hayot  talabi  bo‘lib  bormoqda.
Iqtisodiy  ta ’limotlar tarixi  deyarli to ‘rt ming yillik rivoji  davomida 
bir  qancha  bosqichlami  bosib  o ‘tdi.  Ulaming  turli  yo‘nalishlari  va 
maktablari  mavjud.

---

Hozirda  0 ‘zbekiston  Respublikasidagi  60  dan  ortiq  oliy  o ‘quv 
yurtlarining ko‘pchlligida  «Iqtisodiy ta ’limotlar tarixi»  iqtisodiy zarur 
fan  sifatida  o ‘qitilm oqda.  Ayrim  akadem iya,  ko llej,  iqtisodiy 
yo‘nalishdagi litsey, o‘rta maktablarda «Iqtisodiyot tarixi» va «Iqtisodiy 
ta’limotlar  tarixi»  ham  maxsus  fan  sifatida  o ‘qitilmoqda.  Ammo  bu 
fanlami  o ‘qish  va  o‘qitish  bilan  bog‘Iiq  bo‘lgan  uslubiy  ishlar  faqat 
bir kafedrada olib borilmoqda.
Awalgi  o ‘quv  qo‘llanm am iz  1997-yilda  nash r  etilgan  bo'lib, 
ma’lum  m a’noda  davr  sinovidan  o ‘tdi.  Bu  fanni  o ‘qitish,  o ‘rganish, 
o ‘quv-uslubiy  materiallar  yaratish  davomida  qo ‘llanm ani  yanada 
takomillashtirish bo‘yicha takliflar va mulohazalar bildirildi.  Markaziy 
Osiyo  mutafakkirlarining  iqtisodiy  g‘oyalarini  kengaytirish  borasida 
ancha ishlar qilindi. Taniqli iqtisodchilar i.f.d., professorlar H.Sobirov,
1-chizma.  Iqtisodiyotning  turli  yo‘naIishlari  va  maktablari

---

Q.Yo‘ldoshev,  N.Yo‘ldoshev,  A.Razzoqovlar tomonidan  mamlakati- 
miz hududida yashab,  ijod  etgan donishmandlaming iqtisodiy merosi 
to ‘g‘risida bir qancha ilmiy maqolalar va o‘quv qoMlanma chop etildi.
2000-  yili  T D IU   da  «Iqtisodiy  meros  va jahon  tajribasi»  mavzusida 
respublika iimiy-amaliy konferensiyasi o ‘tkazildi va uning materiallari 
(2001-yil,  9.75  b.t.)  nashr  qilindi.
Shulami  hisobga  olib,  darslikka  alohida  ikki  bob  kiritildi.  Unda 
Markaziy  Osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy g‘oyalari keltirildi. Bunda 
keyingi  davrda  boshqa  m intaqalarda  chiqarilgan  adabiyotlaming 
tajribasidan  foydalanildi.
U m um an,  respublikamizda  «Xalq  xo‘jaligi  va  iqtisodiy  ta ’limotlar 
tarbd»  (08.00.02)  fani  bilan  u  yoki  bu  darajada  shug‘ullanayotgan 
barcha  kuchlam i  birlashtirish,  dastur,  o‘quv  qo‘llanma,  darslik  tay- 
yorlash,  malakasini  oshirish,  ilmiy  daraja  olishga  imkon  beruvchi 
ixtisoslashgan kengash ochish, birgalikda konferensiya va boshqa anju- 
manlami  o‘tkazish,  ilmiy  tadqiqotlar  olib  borish  vaqti  yetdi.
Ushbu  darslik  Toshkent  Davlat  iqtisodiyot  universiteti  «Iqtisodyot 
nazariyasi» kafedrasi a’zolari i.f.d., professor, 0 ‘zbekiston Respublikasida 
xizmat  ko‘rsatgan  xalq  ta’limi  xodimi  A.A.  Razzoqov,  i.f.d.  Sh.H. 
Tashmatov  (11-14-boblar)  hamda  i.f.n.  N.  0 ‘rmonov  (3-4,22-boblar) 
tomonidan yozilgan. Har bob oxirida qisqacha xulosalar, asosiy tushuncha 
va iboralar, nazorat va mulohaza qilish uchun savollar keltirildi.

---

K IR ISH
«IQTISODIY  TA’LIMOTLAR  TARIXI*
KURSINING  PRED M ETI  VA  USLUBI
«Iqtisodiy ta ’Iimotlar tarixi»  kursi  iqtisodiy fanlar tizimida  muhim 
o‘rin egallaydi.
Insoniyat  o‘zining ko‘p  ming yillik tarixi davomida  katta  iqtisodiy 
va  ijtimoiy  taraqqiyot  yo‘lini  bosib  o ‘tgan.  Har bir  davrda  u  yoki  bu 
mamlakatda ayrim shaxslar (olim yoki hokimlar) tom onidan shunday 
iqtisodiy  ahamiyatga  molik  fikr,  g‘oya,  nazariya,  konsepsiyalar  ilgari 
surilgan va amalga oshirilganki, bir holda shular tufayli davlat va xalqlar 
ravnaq topgan, ba’zida tanazzulga uchragan. Ana shu iqtisodiy g‘oyalami 
h ar  to m o n lam a  chuqur  o ‘rg an ish ,  tahlil  etish ,  u la r  orasidan 
umumbashariy  ahamiyatlilarini  ajratib  olib,  hozirgi  davrga,  ya’ni 
hayotga tatbiq etish amaliy va nazariy jihatdan foydalidir.
«Iqtisodiy  ta’Iimotlar  tarixi»  fanining  predmeti  bo‘lib,  m a ’lum 
davrlardagi ijtimoiy qatlamlar, insonlar manfaatini ifoda etuvchi iqtisodiy 
g‘oyalar  va  ijtimoiy  konsepsiyalaming  vujudga  kelishi,  rivojlanishi  va 
almashinuvining  tarixiy jarayoni  hisoblanadi.
Bu  g‘oyalar  ayrim  iqtisodchi  olimlar,  nazariy  maktablar,  oqimlar 
va  yo‘nalishlaiga  tegishlidir.  Iqtisodiy  ta’Iimotlar  tarixi  mustaqil  fan 
sifatida eng qadimgi davrdan boshlab, to hozirgi zamongacha vujudga 
kelgan  asosiy  iqtisodiy  fikr,  g‘oya,  qarash,  nazariya  va  ta ’limotlami 
o‘z ichiga oladi.
Uslubiy  jihatdan  bu  fan  iqtisodiy  tahlilning  ilg‘o r  m etodlari 
yig‘indisidan  iborat  bo‘lib,  tarixiy  induksiya,  mantiqiy  abstraksiya  va 
boshqa usullardan keng foydalanadi.
«Iqtisodiy  ta’Iimotlar  tarixi»  fani  «Iqtisodiy  nazariya»  fani  bilan 
chambarchas bog‘liq, lekin undan katta farq qiladi. «Iqtisodiy nazariya» 
fanida eng muhim iqtisodiy kategoriyalaming so‘nggi davr uchun tahlili 
beriladi,  ammo  bu  nazariyalar  har  doim  ham  turg‘un  bo£lmaydi  va 
vaqt davomida, ayniqsa, keskin o ‘zgarishlar davrida evolutsiyada bo‘ladi.

---

«Iqtisodiy  ta ’limotiar  tarixi»  fanida  ayrim  olimlar,  davlat  arboblari 
tom onidan  ilgari  surilgan  g‘oya,  qarash,  nazariya,  qonun,  ta’limot, 
konsepsiyalar  insoniyat  taraqqiyotining  turli  bosqichlaridagi  ijtimoiy 
qatlamlar,  sinflar va boshqa guruhlaming manfaatlari nuqtai nazaridan 
tarixiy rivojlanishi tadqiq etiladi.
Iqtisodiy  tafakkur  tarixi  fanining  amaliy  xo‘jalik  obyekti  bilan 
chambarchas bog‘liqligini  namoyon etadi.  «Eskiigan nazariyalami ular 
faqat  inkor  etilganligi  sababli  prinsipdailmiy  emas  deyish  mumkin 
emas»,  - deb yozadi taniqli  iqtisodchi T.Kun.  Chunki  keyingi, nisbatan 
yangi  qarashlar  awaígilar  asosida,  ulami  qabul  qilish,  rivojlantirish 
yoki  inkor  etish  natijasida  paydo  bo‘lgan.  Ba’zi  mutaxassislar  faqat 
yangi  nazariyalamigina  o‘rganishni  taklif etishadi,  ammo  bu  so‘nggi 
nazariya awalgi ko‘p yillik ilmiy, amaliy tadqiqotlaming yakuniy qisqacha 
xulosalari  sifatida  namoyon  b o iad i  yoki bugun biz  «yangi»  degan  fikr 
m a’lum  vaqtdan  keyin  o‘zgarishi  mumkin.
Bu fan boshqa iqtisodiy va tarixiy, ayniqsa,  iqtisodiyot  nazariyasi fani 
bilan bevosita bogliq. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi ancha keng davmi qamrab 
oigan va mustaqil xarakterga ega.  Bu fanni o‘rganish orqali  xalq xo‘jaligi 
tarixi,  iqtisodiy  tarix  va  iqtisodiy  konsepsiyalar  hamda  aniq  iqtisodiy 
predmetlami o ‘zlashtirish osonlashadi,  u yoki bu  iqtisodiy o‘zgarishning 
shart-sharoitlari va oqibatlarini tahlil etishga katta ko‘mak beradi.
Masalan,  bizga bugun  yangidek  tuyulgan bozor  iqtisodiyoti  to‘gk- 
risidagi  flkrlar