8-mavzu: temperaturani o’lchash usullari va asboblari. Reja

---

16 
8-MAVZU:
TEMPERATURANI O’LCHASH USULLARI VA ASBOBLARI.

 
Reja: 
1.
Suyuqlikli termometrlar. 
2.
Dilatometr va bimetalli termometrlar. 
3.
Termoelektr termometrlarning nazariy asoslar va termoelektr zanjirlar. 
4.
Termoelektr materiallar va termoelektr o‗zgartkichlar. 
5.
Qarshilik termometrlari haqida umumiy ma‘lumotlar. 
6.
Qarshilik termometrlarining tuzilishi. 
7.
Qarshilik termometrlarini ulash usullari 
8.
Nurlanish asosida temperaturani o‗lchash haqida umumiy ma‘lumot. 
9.
Kvazimonoxromatik (optik) pirometrlar. 
10.
Spektral nisbatli (rangli) pirometrlar. 
11.
To‗liq nurlanish (radiatsion) pirometrlari. 
Suyuqlikli termometrlar
. Suyuqlikli termometrlar –200°C dan +600°C gacha oraliqdagi 
temperaturani o‗lchash uchun ishlatiladi. Shisha termometrlarning ishlatilish usuli sodda, aniqligi 
yetarli darajada yuqori va arzon bo‗lgani sababli laboratoriya va sanoatda keng tarqalgan. 
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr ichiga o‗rnatilgan termometr suyuqligining 
hajmi temperatura ko‗tarilishi yoki pasayishida o‗zgarishiga asoslangan. Shisha termometrlarning 
suyuqligi sifatida simob, toluol, etil spirt (etanol), kerosin, petroley efir, pentan va boshqalar 
ishlatiladi. Ularning qo‗llanilish chegaralari 3.1-jadvalda keltirilgan. 
Suyuqlikli termometrlar orasida eng ko‗p tarqalgani simobli termometrlardir. 
3.1-jadval 
Termometrlarga solinadigan suyuqliklar 
Suyuqlik 
Qo‘llanilish chegaralari, ºC da 
pastki 
yuqori 
Simob 
–35 
600 
Toluol 
–90 
200 
Etil spirti (etanol) 
–80 
70 
Kerosin 
–60 
200 
Petroley efir 
–120 
25 
Pentan 
–200 
20 
Simobning kengayish koeffitsientini kichikligi termometriya nuqtai nazardan uning 
kamchiligi hisoblanadi. Suyuqlikning issiqlikdan kengayishi hajmiy kengayish koeffitsienti bilan 
xarakterlanadi. Bu koeffitsient quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
,
)
(
1
2
0
1
2
2
1
t
t
v
v
v
t
t
t
t




,
/
1
град
(3.1) 
bu yerda
 
1
t
v
va
 
2
t
v
— suyuqlikning 
1
t
va
 
2
t
temperaturalardagi hajmi;
 v
0
 — 
shu suyuqlikning 
0°C dagi hajmi. 

koeffitsient qancha katta bo‗lsa, hajmiy kengayish temperaturasining 1°C ga o‗zgarishiga 
shuncha ko‗proq moslashadi. Termometrlarda hajmiy kengayish temperatura koeffitsienti yuqori 
bo‗lgan suyuqliklardan foydalanish maqsadga muvofiq. O‗lchashning maqsadi va diapazoniga 
qarab termometrlar kengayish koeffitsienti kichik bo‗lgan turli markali shishalardan tayyorlanadi. 
Texnikada qo‗llaniladigan suyuqlikli shisha termometrlar quyidagi 
xillarga
bo‗linadi: 
1.
Ko‘rsatishlariga tuzatish kiritilmaydigan termometrlar
(keng miqyosda qo‗llaniladigan 
termometrlar):