8-Мавзу: Энеолит, бронза ва илк темир даврида Ўрта Осиё

Ривожланган энеолит. Намозгоҳ II (Анов II) босқичида манзилгоҳлар кенг ҳудудга тарқала бошлайди. Бу даврда Копетдаг олди ҳудудларида яшовчи аҳоли шарққа томон кенгайиб, Геоксур воҳасини тўлиқ ўзлаштирадилар. Бу даврга келиб ўтроқ деҳқончилик жамоалари янги ерларни ўзлаштириши натижасида кўп сонли янги манзилгоҳлар пайдо бўлади. Мазкур давр қатламларини ўзида акс эттирган 30 дан ортиқ ёдгорликлар мавжуд.
Ривожланган энеолит даврига келиб манзилгоҳлар майдони кенгайиб, уларнинг айримлари (Номозгоҳтепа, Олтинтепа, Қоратепа) йирик кўриниш олади. Геоксур воҳасидаги баъзи бир манзилгоҳларнинг атрофи деворлар билан барпо этилади. Ривожланган энеолит даври учун мунтазам ва режали қишлоқлар барпо этиш хос бўлиб, уларнинг айримларининг атрофи деворлар билан ўралган (Муллалитепа, Ясситепа). Бу даврда кўп хонали уйлар сони кўпаяди. Кўчалар бўйлаб жойлашган катта жамоа уйларини қуришда олдиндан пухта ўйланган аниқ режага амал қилина бошлайди.
Сўнгги энеолит. Бу даврда манзилгоҳларнинг учала шакли кенг тарқалади. Майдони 20 га. майдонни эгаллаган йирик (Номозгоҳтепа, Олтинтепа, Қоратепа) деҳқончилик марказларидан иборат манзилгоҳлар вужудга келади. Бундай манзилгоҳларда 20 тагача хоналардан ташкил топган катта оила жамоасига тегишли уйлар пайдо бўлган.
Сўнгги энеолит даврига оид манзилгоҳлардаги (Геоксюр 1) кўп хонали уйларининг айримларида алоҳида хоналар жойлашган. Бундай уйларнинг айримларида тутатқи солиб қўйиш учун мўлжалланган буюмлар ва одамнинг куйган суяклари учрайди. Бундай хоналарни тадқиқотчилар катта патриархал оилага тегишли кичик ибодатхона бўлиши мумкин деб, тахмин қилганлар.
Манзилгоҳларда хом ғиштдан алоҳида жойлашган квадрат (Қоратепа) ёки чўзиқ (Геоксюр I) шаклдаги жамоанинг нуфузли аъзолари сағаналари пайдо бўлади. Уларнинг усти хом ғиштдан айлана қилиб ёпилган. Қабрлардан чоқмоқтош қуроллари, сопол идишлар, мис буюмлар ва тошдан ишланган маржонлар, ҳайкалчалар топилган. Шунингдек, жамоавий қабрлар ҳам учрайди. Улардаги кузатув буюмлари сон жиҳатдан жуда камбағал бўлиб, улар асосан сопол идишлари, саватлар ва кам сонли зеб-зийнат буюмларидан иборат.
Деҳқончилик хўжалигида янги ютуқларга эришилган. Суғорма деҳқончилик янада такомиллашиб, сунъий суғориш тизими мукаммаллашади. Геоксюр воҳасидан кичик сув омборнинг ўрни аниқланган. Унинг чуқурлиги 3 метрдан иборат бўлиб, тахминий ҳисобга кўра 1100 метр куб сув сақланиши мумкин экан. Бундай сув омбор сувлари орқали йилига икки марта экин экиб ҳосил олиш мукин.