1. Feodalizmga o‘tish davridagi iqtisodiy g‘oyalar

---

17-mavzu. Feodal jamiyati va uning yemirilishi davridagi iqtisodiy 
ta’limotlar
1. Feodalizmga 
o‘tish davridagi iqtisodiy g‘oyalar. 
2. Arab mamlakatlaridagi dastlabki iqtisodiy 
g‘oyalar. Islomdagi iqtisodiy 
qarashlar.
3. Ibn Xaldunning iqtisodiy qarashlari 
4.G
’arbiy Yevropada feodalizm davridagi iqtisodiy g‘oyalar 
5.O
’rta asr utopiyalari 
 
1. Feodalizmga 
o‘tish davridagi iqtisodiy g‘oyalar.
Yangi era - milodning III asridan boshlab Osiyoda, milodning V asridan 
G
’arbiy Yevropada quldorlik tuzumi yangi feodal ishlab chiqarish usuli bilan 
almashdi. 
Ammo quldorlik tuzumining qoldiqlari feodalizm va hatto kapitalizm 
davrida saqlanib qoldi. Masalan, eng rivojlangan AQShda quldorlik, qullar 
mehnatidan foydalanish 1861-1865 yillardagi fuqarolik urushidan keyin t
o‘la 
tugatildi. Markaziy Osiyo, xususan Turkistondagi qullik davri ham shu davrda, 
ya
’ni o‘lka Rossiya tomonidan bosib olingach, qonun yo‘li bilan taqiqlandi.
Ayrim tarixiy, iqtisodiy-ijtimoiy sabablarga k
o‘ra yevropaning asosiy 
qismida, jumladan Rossiyada qulchilik ishlab chiqarish usuli darajasiga 
yetmadi, feodalizmga 
o‘tildi. Tuzumda yerga xususiy mulkchilik mavjud bo‘lib, 
bevosita 
ishlab 
chiqaruvchilar 
b
o‘lgan, rasman ozod dehqonlarni 
ekspluatatsiya qilishga asoslangan. Yer egalari - feodallar yoki davlat 
dehqonlardan barshchina (ishlab berish), natural (mahsulot) yoki pul obrogi 
(soliq) sifatida yer rentasini olish imkoniga ega edilar. Shunday qilib, 
feodalistik jamiyat 
yirik yer egalari va mayda ishlab chiqaruvchilar - 
dehqonlarning hamkorligiga asoslangan.
Qulga nisbatan 
ýrkin dehqon ishlab chiqarishdan õiyla manfaatdor 
b
o‘lgan, o‘zining oilasi, ayrim ishlab chiqarish vositalariga, õo‘jalik 
mustaqilligiga 
ýga ýdi, shu sababli mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish 
kuchlari ancha 
o‘sdi. Feodalizm shu jihatdan avvalgi ibtidoiy jamoa va 
quldorlikdan tari
õan progressiv jamiyat ýdi. Ammo bu davrda hali ham qoloq 
te
õnika mavjud bo‘lib, ishlab chiqarish kuchlarining rivoji sekin borgan. G’arbiy 
yevropada feodal ishlab chiqarish usuli V asr o
õiri (Rim imperiyasining 
qulashi) dan burjua inqiloblari (XVII-XVIII asrlar), aniqro
g‘i sanoat to‘ntarilishi 
davrigacha yashadi. K
o‘pgina mamlakatlarda (masalan, O’rta Osiyo, jumladan 
O
’zbekistonda) bu davr undan ham uzoq vaqtni o‘z ichiga oladi (III-XX asrlar).
Bu jamiyatda yuzaga kelgan iqtisodiy qarashlar keng qamrovli b
o‘lib, 
yerga egalikning qonuniy ekanligini k
o‘rsatish, tovar-pul munosabatlari 
muammolariga munosabatning kuchayishini belgilashga qaratilgan. O
’sha 
davrdagi iqtisodiy 
g‘oyalarda tovar-pul munosabatlari (sudxo‘rlikdan tashqari) 
q
o‘llab-quvvatlanadi va shu bilan birga feodal jamiyatning tabiiyligi, uni saqlab 

---

qolish zarurligi qayd etiladi.
Bizgacha yetib kelgan yozma manbalarga k
o‘ra, o‘sha davrdagi iqtisodiy 
g‘oyalarda diniy-ahloqiy yo‘nalish kuchli bo‘lgan. Bozor iqtisodiyoti bilan 
bo
g‘liq fikrlarda ikki tomonlama qarash mavjud (tovar ishlab chiqarish, 
sudxurlik va b.). Davlat va dinning iqtisodiyotdagi roli yuqori q
o‘yiladi. O’rta 
asrlar oxirida, yer egaligi tuzimi yemirilishi bilan yangi iqtisodiy 
g‘oyalar 
vujudga keldi.