5.O
’rta asr utopiyalari
Kapitalistik munosabatlarning shakllanish
davrini manufaktura ishlab
chiqarishi va dastlabki kapital jam
g‘arilishi bilan bog‘lash mumkin, bu davr
XIV-XV asrlarni
o‘z ichiga oladi, ya’ni yer egaligi susayishi bilan bog‘liq.
Kapitalistik
munosabatlarning
shakllanishi
dastlabki
kapitalning
jam
g‘arilishi jarayoni bilan bog‘liq. Adam Smitning fikricha, ko‘p sonli ishlab
chiqarish tarmoqlarining
o‘zaro bog‘lanish yo‘li bilan rivojida mehnat
unumdorligi
o‘sishining sharti dastlabki kapital jamg‘arilishidir. Bu jarayon
ob
’ektiv, oddiy bir voqea sifatida ta’riflanadi.
T
o‘g‘ri, bu jarayon real tarixiy voqeadir, ammo u amalda beshafqat sinfiy
kurash, aholining bir qismini
iqtisodiy va ijtimoiy ezish, z
o‘rlik va aldov bilan
bo
g‘liq bo‘ldi. Bu jarayon davomida ob’ektiv tarixiy qonuniyat o‘ziga yo‘l ochdi,
natijada ishlab chiqarish nisbatan
o‘sdi, sanoat va savdo shaharlari ko‘paydi,
fan va texnika rivoj topdi. Bu uy
g‘onish davri bo‘lib, ming yillik turg‘unlikdan
s
o‘ng iqtisodiyot madaniyat va san’atning ravnaqiga olib keldi.
Eski feodal munosabatlar yemirilib, yangi burjua-kapitalistik munosabatlar
tu
g‘ila boshladi, bu esa osonlik bilan bo‘lmadi. Ayniqsa, dehqonlarning o‘z
yerlaridan siqib chiqarilishi, mustamlakachilik, iqtisodiy ekspansiya, urushlar
oddiy xalqqa katta ofat keltirdi. Oqibatda kapitalizmning shakllanishi bilan uni
tanqid
qilish ham boshlanadi, buni ilk sotsial-utopistlar Tomas Mor
(1478-1535) va Tommazo Kampanella (1568-1639) amalga oshirdi.
Ideal
jamiyat
t
o‘g‘risidagi avvalgi g‘oyalar dastlabki sotsialistik
konsepsiyalar bilan davom ettiriladi.
Tomas Mor
T. Mor
«Utopiya» (lot. yo‘q joy) (1516) asarida Angliyada dastlabki
kapitalning jam
g‘arilishi jarayonida dehqonlarning ommaviy qashshoqlanishi
jarayonini aks ettirgan. T.Mor gumanist, davlat arbobi va yozuvchi b
o‘lgan
(1529-32 yillarda Angliya kansleri). U Uy
g‘onish davrining atoqli arbobi Erazm
Rotterdamskiyning d
o‘sti edi. Katolik bo‘lgan. Qirolni ingliz cherkovining Oliy
boshli
g‘i deb qasamyod qilmaganligi uchun T.Mor
davlat xoini sifatida
hisoblanib, qatl etilgan. Katolik cherkovi tomonidan muqaddaslashtirilgan
(1535). U
«qo‘ylar odamlarni yeb qo‘ydi» iborasining muallifidir. Shu davrda
dehqonlarni cheklash, ya
’ni yerdan siqib chiqarish siyosati amalga oshirildi.
Bu jarayon manufaktura, keyinroq esa fabrika rivoji bilan bo
g‘liq edi. Mato
t
o‘qish, jun, ayniqsa qo‘y juniga bo‘lgan ehtiyojni oshirib yubordi.
Dastlab botqoq, chakalakzor yerlar
o‘rab olindi va qo‘y boqish uchun
yaylovga
aylantirildi, keyinchalik dehqonchilik qilinayotgan yerlar ham tortib
olinib, dehqonlar - yomenlar sinf sifatida tugatildi. Ular yerdan mahrum qilindi
va k
o‘chaga haydaldi. Bu o‘ziga xos agrar inqilob - sanoat to‘ntarilishi uchun
sabab b
o‘ldi, lekin millionlab aholi qashshoqlikka mahkum etildi. Shu
voqealarni
o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan T.Mor qayerdaki xususiy mulk hukmron
b
o‘lsa, asosiy boylik bir quchoq odamlar qo‘liga to‘planadi, degan qisqacha
xulosalarga keldi. Yana sotsial ofatning asosi puldir, degan edi u. Hayoliy
«utopiya» mamlakatida ijtimoiy mulkchilik (xususiy mulk bo‘lmagan), umumiy
mehnat b
o‘lgan, qishloq va shahar o‘rtasidagi tafovut yo‘q edi, ishlab chiqarish
tartibga solingan, ish kuni
olti soat bilan cheklangan, pul y
o‘q qilingan,
taqsimot tekis va bosqinchilik urushlari y
o‘q edi. T.Mor shunday jamiyatni
qurish mumkin deb
o‘ylagan.
T.Kampanella Neapol (Italiya) mehnatkashlarining qashshoqligini
k
o‘rgan. U o‘zining «Oftob shahri» (1602 y. yozilgan, 1623 yilda chop etilgan)
kitobida zolimlarning shohona hayotini tanqid qiladi, u ham T.Mor kabi, bu
tengsizlikning asosiy sababi xususiy mulkchilik, deydi. U kelajak jamiyat
t
o‘g‘risidagi o‘z
tasavvurini ham beradi, ular T.Morga o‘xshash: ijtimoiy
mulkchilik mavjud, hammaning mehnat qilishi zarur, mashina mehnati tufayli
ish kunlari cheklangan (4 soat), aqliy mehnat jismoniy mehnat bilan
almashtirib turiladi, bunda hunarmandchilik, chorvachilik va dehqonchilik bilan
nisbatan tekis shu
g‘ullanish shart qilib qo‘yiladi, tekis, pulsiz taqsimot amalga
oshiriladi.
U faylasuf, shoir, siyosiy arbob b
o‘lgan, keyinchalik esa (1582) rohib
b
o‘lgan. Ispaniya bosqinchilariga qarshi isyon
uyushtirgani uchun kamoqqa
olingan, 27 yil kamoqda yotib, falsafa, falakiyot, siyosat, meditsinaga oid
o‘nlab asarlar yozgan. Uning «Oftob shahri» asari dengizchining hikoyasi
shaklida berilgan. Yangi jamiyatda olim kohinlar tabaqasi tomonidan
boshqariluvchi ideal jamoa b
o‘ladi, xususiy mulk va oila bo‘lmaydi, bolalar
davlat tomonidan tarbiyalanadi, fan va maorif taraqqiy etadi.
Faylasuflarning bergan bahosiga k
o‘ra, bu olimlarning jamiyati «xomaki
ishlangan
» «qo‘pol kommunizm»dir. Ular
asosan hunarmandchilik va
dehqonchilikka asoslangan tenglashtirish xususiyatiga ega. Ammo shunisiga
e
’tibor beringki, bu kishilar har jihatdan ta’minlangan, bilimli davlat arbobi
b
o‘lganlar, kommunistik jamiyat g‘oyasi K.Marks va F.Engelslarninggina
g‘oyasi emasligini ham eslatib o‘tish zarur.
Hayoliy so
öializm
t
o‘g‘risidagi dastlabki g‘oyalar Osiyoda Abu Nasr ibn
Muhammad Forobiy (870-950, 2- muallim), Germaniyada Tomas Myunser
(1420-1525)lar tomonidan ham ilgari surilgan. Injil va Qur
’oni karimda ham
uning elementlari bor. Markaziy Osiyodagi sarbadorlar (boshini dorga
tiqqanlar) davlati ham shu tamoyillarga asoslangan (Samarqandda
Abu Bakr
Kalaviy, Mavlonozoda, Xurdaki Buxoriy va boshqalar). Keyinchalik
Abduraxmon Jomiy va A.Navoiy, Xurdaki Buxoriy asarlarida ham bunday
g‘oyalar bor.
