7-§. ТОВАР-МОДДИЙ ЗАҲИРАЛАРНИНГ ЧИҚИБ КЕТИШИ 49. Чиқиб кетаётган товар-моддий заҳираларнинг қиймати чиқиб кетиш далилини аниқлаш пайтида балансдан ҳисобдан чиқарилиши керак. Товар-моддий заҳиралар ташкилотнинг балансидан:
а) сотиш;
б) бошқа ташкилотнинг устав капиталига таъсис улуши кўринишида бериш;
в) муассиснинг муассислар таркибидан чиқишида ёки тугатилаётган хўжалик юритувчи субъектнинг мол-мулкини унинг иштирокчилари ўртасида тақсимлаётганда илгари ташкилотнинг устав капиталига киритилган улушни муассисга қайтариш;
г) текинга бериш;
д) айирбошлаш;
е) сақлаш муддати тугагач яроқсизлиги сабабли, жисмонан ва маънан эскирганлиги натижасида тугатиш (йўқ қилиш);
ж) камомад, йўқотиш ёки шикастланиш (синиш, бўлиниш) аниқланиши;
з) товар қарзи кўринишида тақдим этиш ёки илгари олинган товар қарзини қайтариш;
и) бошқа операциялар ва ҳодисалар натижасида ҳисобдан чиқарилади.
50. Товар-моддий заҳираларнинг чиқиб кетишидан молиявий натижа (фойда ёки зарар) товар-моддий заҳираларнинг чиқиб кетишидан олинган даромаддан уларнинг баланс қиймати ва товар-моддий заҳираларнинг чиқиб кетиши билан боғлиқ билвосита солиқларни чегириш орқали аниқланади.
51. Чиқиб кетаётган товар-моддий заҳираларнинг таннархи билан боғлиқ даромад тан олинадиган ҳисобот даврида харажат сифатида тан олинади. Чиқиб кетиш муносабати билан товар-моддий заҳираларни исталган ҳисобдан чиқариш суммаси ва уларга доир барча зарарлар ҳисобдан чиқариш юз берган ёки зарар етказилган ҳисобот даври мобайнида харажат сифатида ҳисобга олиниши керак. Сотишнинг соф қийматини ошириш натижасида юзага келадиган, илгари ҳисобдан чиқарилган товар-моддий заҳираларнинг қийматини тиклаш суммаси ошиш юз берган ҳисобот даврида харажат сифатида тан олинган, чиқиб кетган (ш.ж. сотилган) товар-моддий заҳиралар таннархининг пасайиши сифатида тан олинади.
52. Савдо ва умумий овқатланиш корхоналари томонидан товар-моддий заҳиралар ҳисоби сотиш қиймати бўйича юритилганда сотилган товар-моддий заҳиралар таннархи сотилган товар-моддий заҳираларнинг сотиш қиймати билан уларга тўғри келувчи савдо устамаси суммаси ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади. Сотилган товар-моддий заҳираларга тўғри келувчи савдо устамасининг суммаси сотилган товар-моддий заҳираларнинг сотиш қиймати (товар айланмаси) ва савдо устамасининг ўртача фоизи кўпайтмаси сифатида аниқланади. Савдо устамасининг ўртача фоизи ҳисобот даври бошидаги савдо устамаларининг қолдиғи ва ҳисобот даврида келиб тушган товар-моддий заҳиралар бўйича савдо устамалари суммасини ҳисобот даври бошида товар-моддий заҳиралар қолдиғининг сотиш қиймати ва ҳисобот даврида олинган товар-моддий заҳираларнинг сотиш қиймати суммасига бўлиш йўли билан аниқланади.
53. Товар-моддий заҳиралар қолдиқлари ва чиқиб кетаётган (шунингдек ишлаб чиқаришга берилган) товар-моддий заҳиралар қийматини аниқлаш қуйидаги усуллардан бири орқали амалга оширилади:
а) тегишли бирликнинг идентификацияланган таннархи бўйича;
б) ўртача тортилган қиймат бўйича (AVECO);
в) ТМЗ харид қилинган вақт бўйича дастлабки заҳиралар таннархи бўйича (ФИФО).
54. Товар-моддий заҳираларнинг ҳар бир гуруҳи (тури) бўйича ҳисобот йили мобайнида қийматни аниқлашнинг фақат бир усули қўлланади. Товар-моддий заҳираларнинг гуруҳи (тури) бўйича қийматни аниқлаш усулларидан бирини қўллаш ҳисоб сиёсатини қўллаш кетма-кетлигига йўл қўйишдан келиб чиқиб амалга оширилади.
55. Ташкилот томонидан алоҳида тартибда фойдаланиладиган (қимматбаҳо металлар, қимматбаҳо тошлар ва ҳоказо) ва бир-бирининг ўрнини босмайдиган (яъни улар одатдаги ҳолда бир-бирини алмаштира олмайди), шунингдек махсус лойиҳалар учун ишлаб чиқарилган ва мўлжалланган (ишлатиладиган) товар-моддий заҳиралар тегишли бирликнинг идентификацияланган таннархи усули бўйича баҳоланади.
Ушбу усулда специфик харажатлар муайян товар-моддий заҳираларга тааллуқли бўлади. Акс эттиришнинг ушбу усули, улар сотиб олинганлиги ёки ишлаб чиқарилганлигидан қатъи назар, махсус лойиҳалар учун мўлжалланган маҳсулотларга тўғри келади.
56. AVECO усули бўйича товар-моддий заҳиралар ҳар бир бирлигининг қиймати давр бошида айнан бир хил бирликларнинг ўртача тортилган қиймати ва давр мобайнида харид қилинган ёки ишлаб чиқарилган айнан бир хил бирликларнинг қийматидан келиб чиқиб аниқланади.
Товар-моддий заҳиралар ҳар бир бирлиги қийматини AVECO усули бўйича аниқлаш тегишинча давр бошидаги товар-моддий заҳиралар қолдиғининг таннархи ва миқдори ҳамда ушбу давр мобайнида келиб тушган товар-моддий заҳираларнинг таннархи ва миқдоридан шаклланадиган, айнан бир хил бирликларнинг умумий таннархини уларнинг умумий миқдорига бўлиш йўли билан амалга оширилади. Ўртача қиймат ташкилот томонидан танланган усулга қараб даврий ёки товар-моддий заҳираларнинг ҳар бир янги партияси келиб тушишига кўра ҳисоблаб чиқарилиши мумкин.
57. ФИФО усули бўйича товар-моддий заҳираларнинг чиқиб кетаётган бирликлари таннархига биринчи навбатда харид қилинган ёки ишлаб чиқарилган заҳираларнинг қиймати киради, давр охиридаги товар-моддий заҳиралар қиймати эса охирги бўлиб харид қилинган ёки ишлаб чиқарилган заҳиралар бирликларининг умумий қийматидан ташкил топади.
58. Ҳисобот даври охирида товар-моддий заҳиралар қийматини аниқлаш уларнинг чиқиб кетишида товар-моддий заҳиралар қийматини аниқлашнинг қабул қилинган усулига боғлиқ ҳолда амалга оширилади.
Товар-моддий заҳираларнинг чиқиб кетишида уларнинг қийматини аниқлашнинг қўлланадиган усули ташкилотнинг ҳисоб сиёсатида акс эттирилиши лозим.
