Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

X


- uchastka l – x ga infiltratsion suvlarning kelib turishi;
dx
dy
K
y
q
X


- zovur o’qidan x masofadagi kesim ichida oqib keladigan
suvlar; 
P – tuproq sathi birligidan vaqt birligi ichida singib o’tadigan o’rtacha suv
qatlami, m
2
/ sutka; 
L – qo’shni zovurlar oralig’ining yarmi;
;
y
X


x
X
dx
dy
K



Q – filtratsiya koeffitsiyenti, m/sutqa. 
x kesim orqali o’tuvchi suv miqdori
X
X
X
q




ni tuproq ustidan singib
o’tadigan suv miqdoriga teng deb qabul qilamiz; 
)
(
x
l
P

, chunki suvning harakati
barqarordir, ya’ni
const
H

.(4.2) differensial tenglamani integrallasak y ning miqdori h
0
dan y gacha, x esa 0 dan x gacha bo’lgan chegarada o’zgaruvchan bo’lgan taqdirda 
quyidagi tenglamani hosil qilamiz:
)
2
(
2
)
(
2
0
2
x
l
P
h
y
K
X


(4.3) 
bu yerda: h
0
– zovurdagi suvning chuqurligi; 
l
x

va
H
y

bo’lganida tenglmani
quyidagicha yozish mumkin:
2
2
0
2
)
(
Pl
h
H
K


; zovurning bir uzunlik birligiga uning
ikki tomonidan lqib keladigan suvning miqdori quyidagicha bo’ladi: 
l
h
H
K
Pl
)
(
2
2
2
0
2


q
Pl

2
va
2
L
l

bo’ldgani uchun zovurga mahalliy suvlar kelib qo’shilib
turadigan sharoitda quyidagi tenglamaga ega bo’lamiz:

---

l
h
H
K
q
)
(
4
2
0
2


(4.4) 
Suvlar tashqaridan kelib qo’shilganda esa:
L
h
H
K
q
)
(
2
2
0
2


(4.5) 
Suv to’sar qatlam oraliq holatda joylashgan taqdirda zovurga suv oqib kelishi: 
2
L
a

(32 - rasm).
Zovurga bir tomondan, ya’ni zovur tubidan pastda joylashgan sohadan oqib
keladigan suvning miqdori: 
X
ээ
Ч
X
q




''
. 
;
90
''
x
X



x
dy
K
X



;
dx
dy
K
x
q
X



90
,
,

32-расм 

---

Zovur tubidan balandda joylashgan zonadan oqib keladigan suv miqdori: 
X
X
X
q




,
,
. 
x
X
90
,



;
dx
dy
K
X


;
dx
dy
xK
q
X


90
,

. 
Sizot suvlarga mahalliy suvlar qo’shilib turadigan sharoitda bir tomondan oqib
keladigan suvlar uchun quyidagi differensial tenglamani yozish mumkin:
dx
dy
xK
x
l
P
)
90
(
2
)
(







. 
Bu tenglamani
2
d
x

dan
l
x

gacha va
0
h
y

dan
H
y

gacha chegarada
integrallasak, sizot suvlar mahalliy suvlarning qo’shilishidan ko’payadigan sharoitda
zovurga ikki tomondan oqib kelib turadigan suvlarni hisoblashning quyidagi
formulasini hosil qilamiz: 
1
ln
)
)(
90
(
0




d
L
h
H
K
q



. (4.6) 
)
2
ln
8
,
0
1
(
2
90
a
L





)
1
(ln
)
(
2
2
90
0




a
L
L
h
H


bu yerda: 

- zovurning tubidan pastda joylashgan sizot suvlar maydonini
belgilash burchagi; 

- zovur tubidan balandda joylashgan zonadan oqib keluvchi sizot
suvlar kesimini belgilash burchagi. 
Qolgan harfiy ifodalar 33 – rasmda ko’rsatilgan. 
Sizot suvlarga tashqi oqimlar kelib qo’shiladigan sharoitda zovurga quyilib
turadigan suv oqimi doimiy bo’lib, ikki tomondan keladigan oqim quyidagi
miqdorga teng bo’ladi:
d
L
h
H
K
q
ln
)
)(
90
(
0






. (4.7) 

---

Suv to’sar qatlam chuqurda joylashgan taqdirda zovurga suv oqib kelishi (33 - 
rasm): 
2
L
a

. 
Zovur o’qimidan x masofada joylashgan kesma ichida oqib keluvchi sizot suvlar
miqdorini aniqlash uchun sizot suvlar harakatlanishining gidrodinamik setkasidan
foydalanamiz. Radial oqim sxemasini, ya’ni teng bosimlar chiziqlarini – konsentrik
aylanalar deb, oqim chiziqlarini esa shu aylanalarning radiuslari deb qabul qilamiz. 
Agar filtratsiya koeffitsiyenti K kattaligini butun filtratsiya sohasida miqdor deb
qabul qilsak, quyidagi formulani hosil qilamiz:
X
X
X
q




Bunda:
X

- kesma x orqali suv oqib kelish maydoni. 
x kesmada (1 pog m uzunlikdagi zovurga to’g’ri keladigan) oqim maydonini
birmuncha taxminiy ravishda
x
X



va
dx
dy
K
X


ga teng deb qabul qilish
mumkin, endi mazkur qiymatlarni
X
X
X
q




formulasiga qo’yib chiqsak, quyidagi
oddiy differensial tenglama hosil bo’ladi:
dx
dy
xK
q
X


yoqi
Kdy
x
dx
d
X


. 
x ning qiymati
2
d
(zovur radiusi) dan l gacha (zovur ta’siri yetib boradigan eng
uzoq masofa – zovurlar o’rtasidagi oraliqning yarmigacha) bo’lgan chegara o’zgarib
33-расм 

---

turadi. Y ning qiymati O dan H gacha (zovur o’qidan boshlab l masofagacha
ta’sir etuvchi eng katta bosim chegarasi ichida) o’zgarib turadi. 
Yuqoridagi differensial tenglamani integrallash va chegaralar qiymatini o’rniga
qo’yib chiqish yo’li bilan quyidagi formulani hosil qilamiz:
KH
d
l
q


2
ln
,
bundan esa sizot suvlar tashqaridan kelib qo’shiladigan sharoitda 1 pog m
uzunlikdagi zovurlarga kelib qo’shiladigan oqim formulasini chiqaramiz:
d
l
KH
q
2
ln


yoqi
a
L
KH
q
ln


(4.8)