Zokirjon saidboboyev

Yer kurrasini sathga
о ‘tkazishda esa shahar va qishloqlaming uzunlik va kengliklarini,
dengizlar, buloqlar, daryolar, qumliklar, tog'lar, konlar, tepaliklar,
qiyalik va soyliklami bayon etadigan J o ‘g ‘rofiya “kitobiga ehtiyoj
tushadi va bu kitobdagiga qarab ularning (belgilari) ishlanadi“.
Beruniyning bizgacha etib kelgan yana bir geografik - 
kartografik „Qonuni Mas’udiy“ (,,Al-Qonun al-Mas’udiy fil hay’a 
van nujum“ — „Astronomiya fanida Mas’ud ismiga yozilgan 
qonun“) nomli yirik asari bo‘lib, uni muallif umrining oxirgi 
yillarida yozgan. Tadqiqotchilaming fikricha, asarining qo‘lyozma 
nusxalari 10 tacha bo‘lsa kerak. Asar jami 12 maqoladan iborat 
bo‘lib, har bir maqola bir necha bobga bo‘lingan.
5-maqolaning 9-10 boblari geografiya uchun juda muhimdir. 
Bu boblarda dengiz va quruqliklar chegaralanib, yetti iqlim 
taqsimoti hamda dunyodagi 603 joyning geografik koordinatalari 
berilgan. Shularga asoslanib, dunyoning geografik kartasi tuzilsa, 
Beruniyning yer yuzini qanday tasawur etganligi ayon bo‘lar 
edi, biroq uzunlik belgilari va boshlang‘ich meridian m a’lum 
bo‘lmaganligidan bunday karta tuzish bir muncha mushkuldir.
0 ‘ninchi bob „Shaharlaming uzunlik va kengliklarini jad- 
vallarda ko‘rsatish haqida“ deb nomlanib, Beruniy unda shahar- 
larning bir-biriga nisbatan vaziyatlariga va oralaridagi masofalar 
taqozasiga qarab tuzatishga urinadi.
Afsuski, jadvalni tuzishda Beruniy ko‘p mehnat qilgan bo‘lsa- 
da, beruniyshunos olimlaming fikricha, qo‘lyozmani ko‘chirgan 
xattotlar raqamlar va nomlarda ba’zi xatoga yo‘l qo‘yganlar, buning 
ustiga „Qonuni Mas’udiy“ni ruscha va o‘zbekcha taijima qilganda 
ham qo‘lyozmalarda yo‘l qo‘ygan xatolarga e’tibor berilmagan. 
Pirovardida jadval sahifalarida talay xatolar o‘tib ketgan.
Beruniyning yana bir geografik-kartografik asari ,,At-tafhim“ 
(,,At-tafhim li avoili sinoat at-tanjim“-“Nujum san’atining awalini
66

---

tushuntirish“) kitobi 1030 yilda ikki tilda: arab hamda forscha 
yozgan yirik asarlaridan biridir. Ushbu kitobga dunyo kartasi 
ham ilova qilingan. U kitobning barcha nusxalarida bor, ammo 
ularning har biri har xil. Beruniyga ko‘ra, Yer shar shaklida 
bo‘lib, uning yarmi m a’lum (Sharqiy yarimshar) va yarmi 
noma’lum (G'arbiy yarimshar) bo‘lgan. Yeming shimoliy (ikki) 
choragidan biri quruqlik bo‘lganligidan uning 
hamqutr
(diametrial 
qarama-qarshisidagi) choragi ham quruqlik bo‘lishini taxmin 
qilgan Beruniy u yeming yangi qit’a (Amerika) ekanligini XI asr 
boshidayoq ,,Hindiston“ asarida yozib qoldirgan.
Olim o‘z asarida yer yuzasining tuzilishi, dengiz va quruqlik 
to‘g‘risida gapirib: „