Zokirjon saidboboyev

24

---

Narshaxiy. 
Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy X 
asrning birinchi yarmida (899-959 yillar) Buxoroda yashagan 
tarixchi olimdir. U 944 yilda Buxoro viloyatining tarixi to‘g‘risida 
arab tilida „Tahqiqi al-viloyat“ nomli ajoyib asar yozgan.
“Tahqiqi al-viloyat“ kitobini ba’zan „Axbori Buxoro“ , 
„Buxoro tarixi“, ko‘pincha, „Narshaxiy tarixi“ deb ham ataganlar. 
“Tarix“da Buxoro to ‘g‘risida turli rivoyatlar va hikoyatlar, 
hokimlaming hayoti va urushlar yozilgan. Ammo biz uchun uning 
geografik tom oni — Buxoro viloyatining tabiati, shahar 
topografiyasi, qishloqlari, boyligi, sanoati va ahoUsi to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar juda muhimdir.
Narshaxiy Buxoro viloyatidagi shaharlami ham qisqacha 
ta’riflagan: 
„Afshina katta bir shahar bo‘lib, qal’asi bor. Bir necha
qishloqlar unga qarashlidir. Odamlar и joyni tabarruk deydilar.
Haftaning muayyan birkunida и yerda bozor bo‘ladiu.
„Karminada 
mullalar va shoirlar ko‘p bo‘lgan. Qadimda Karmanani bad’iyan 
xurdak (kichkina tog‘ora, kichik obdasta) deb ataganlar. 
Buxorodan to Karminagacha 12 toshdir“.
Asarda bulardan tashqari, Buxorodagi katta yong‘in, viloyatdagi 
ariqlar, ekinlar, masofalar to‘g‘risida ham mukammal ma’lumotlar 
bor. Joy nomlari bilan bir qatorda geografik atamalar ham uchraydi.
„Hudud al-oIam“. 
„Hudud al-olam“ („Kitobi hudud al-olam 
minal mashriq ilal mag‘rib“) asari 983 yili Amudaryoning chap 
sohilidagi Juzjon viloyatida (Balxdan g‘arbda) yozilgan bo‘lib, 
shu viloyatning hokimi amir Abul Xoris Muhammad ibn Ahmadga 
bag‘ishlagan. Fors-tojik tilidagi bu asami o‘z zamonasida ham,
XIX asr oxirigacha ham shu nom bilan biror kimsaning eshitgani 
yoki tilga olgani ma’lum emas; urf-odatlar va udumlar hatto biron 
ro‘yxatda ham qayd qilinmagan. Biroq, u tamomila noma’lum 
asar bo‘lmasa kerak, chunki, birinchidan, asar yozilganidan 300 
yil keyin, ya’ni 1258 yilda qayta ko‘chirilgan ekan; demak, urf- 
odatlar va u X III asrgacha qo‘ldan-qo‘lga o ‘tib yurgan. 
Ikkinchidan, kitob, ehtimol, boshqacha nom bilan ham atalgandir. 
Ammo u ilmiy ahamiyati jihatidan Sharq geografik adabiyotining
25

---

durdona yodgorliklaridan biridir, xususan, 0 ‘rta Osiyo va 
Afg‘onistonda geografik bilimlar tarixi uchun qimmatli manbadir.
Asar jami 60 bob (maqola) dan iborat bo'lib, muqaddimadan 
keyin quruqliklaming chegaralari, dengiz va qo‘ltiqlar, orollar 
(jaziraho), tog'lar va ular bag‘ridagi ma’danlar, daryolar, cho‘llar 
va qumlar, so‘ngra jahondagi viloyatlar (nohiyathoi jahon) ning 
ta ’rifi berilgan. Qo‘lyozmaning asl nusxasida sarlavhalar va 
mashhur joylaming nomlari qizil siyohda yozilgan.
“Hudud al-olam“ asarida jahondagi barcha mamlakatlaming 
ta’rifi berilgan 
geografik, etnografik
va 
iqtisodiy
ma’lumotnomadir.
Chunonchi, „Hudud al-olam “ning nom a’lum muallifi 
xurosonlik bo‘lganligidan, asarda hozirgi Tojikiston, Qirg‘iziston, 
0 ‘zbekiston, Turkmaniston, Afg‘oniston yerlari mukammal 
tasvirlangan. Uning dunyo to‘g‘risidagi ta’riflari Sharqning boshqa 
geografiari asarlaridagiga o‘xshash bo‘lsa-da, original va mustaqil 
mulohazalari ko‘p.