31.,, Hayrat ul-abror dostonidagi maqolot va hikoyatlar Maqolotlar va hikoyatlar

• 31.,, Hayrat ul-abror dostonidagi maqolot va hikoyatlar
• Maqolotlar va hikoyatlar
• 1.Iymon sharhida--- Shayx Boyazid Bistomiy va uning muridi.
• 2. Islom bobida--- Ibrohim Adham va Robiya Adviya.
• 3. Salotin zikrida--- Shoh G'oziy hikoyati.
• 4.Xirqa kiygan riyokor shayxlar xususida--- Abdula Ansoriy haqidagi hikoyat.
• 5. Karam( xayru-ehson) vasfida---Xotami Toyi hikoyati.

• 6. Adabililk tog'risida--- No'shiravon va Nargis haqida hikoyat.
• 7. Qanoat bobida--- Qanoatli va qanoatsiz ikki do'st haqida hikoyat.
• 8.Vafo bobida --- Ikki vafoli yor hikoyati
• 9. Ishq o'ti ta'rifida--- Shayx Iroqiy haqida hikoyat.
• 10.Rostliq ta'rifida ---Sher bilan Durroj hikoyati
• 11. Ilm osmonning yulduzlardek baland martabaliligi haqida--- Imom Roziy va Xorazm shoh hikoyati

• 12. Qalam va qalam ahllari haqida --- Yoqut haqida hikoyat.
• 13.Bulutdek foyda keltiruvchi odamlar haqida--- Ayub va o'g'ri haqida hikoyat.
• 14.Osmon tuzilishi haqida--- Iskandar haqida hikoyat.
• 15. Jaholat mayining quyqasini ichadiganlar haqida---Isroiliy rind haqida hikoyat.
• 16.Xunasasifat oliftalar haqida---Abdulloh Muborak haqida hikoyat.
• 17. Bahor yigitlikninh sofligi haqida---- Zaynobiddin va uning o'g'li haqida hikoyat.
• 18. Falak g'amxonasi haqida--- Go'zal malika va uning oshig'i haqida hikoyat.
• 19.Xuroson misli yo'q viloyat bayonida--- Bahrom va bog' haqida hikoyat.

• 20. Maqsadning o'talgani haqida--- Xoja Muhammad Porso haqida hikoyat.

• Alisher Navoiy ,,Xamsa,,sidagi birinchi doston ,, Hayrat ul -abror,, 1483-yilda yaratilgan. Doton 3988 baytdan iborat bo'lib,unda 63 bob 20 ta maqolot va 20 ta hikoyatdan tashkil topgan. Dostonning 22-bobidan asosiy qism boshlanadi. Asosiy qism maqolot va hikoyatlardan tashkil topgan 40 bobni o'z ichiga oladi. Maqolatlar muayyan bir axloqiy- falsafiy mavzuga bagʻishlangan.

• 32. ,,Farhod va Shirin" dostoni
• A.Navoiyning ,, Xamsa'' sidagi 2-doston ,, Farhod va Shirin'' deb atalib 1484-yilda yozib tugallangan. Ushbu doston 54 bob 5782 baytdan iborat shundan muqaddima 11 bobni o'z ichiga oladi. Vazni: Hazaji musaddasi mahzuf. Mafoiylun mafoiylun mafoiylun .
• V---V---V-- shaklida yozilgan.
• Kirish muqaddima qismi 11 bob
• 1-2 boblar Allohga hamd
• 3-bob Munojot
• 4-bob Rasululloh sollallohu alayhi vasallam madhi
• 5-bob Me'roj tuni ta'rifi
• 6-bob Qalam ta'rifi , Nizomiy Ganjaviy hamda Xusrav Dehlaviy madhi.Ayni shu 2-3 baytli soqiynomalar berilib boriladi.

• 7-bob Abdurahmon Jomiy madhi
• 8-bob Dostonning yozilishi haqida.Hotifning g'oyibdan kelgan nidosi
• 9-bob Asarning rejasini tuzib olganligi haqida
• 10-bob Sulton Husayn Boyqaroning madhi
• 11- bob Shahzoda Badiuzzamon madhi
• Asosiy qism 12-bobdan boshlanadi
• Xotima 53-54- boblar
• 53-bob Sulton Husayn Boyqaroning oʻgʻli shahzoda Shohg'arib Mirzoga kamolot yo'llari haqida nasihat
• 54-bob Navoiy o'z zamonasidagi barcha shaxzodalarga Farhodni o'rnak qilib ko'rsatish. Dostondagi timsollar
• Farhod, Shirin,Moniy Boniy, Qoran , Suhaylo , Xizr , Suqrot , Ajdarho, Dev, Samandar yog'i, Sher, Temir paykar Jamshid jomi ,Oynayi jahonamo, Xusrav,Sheryur.

• 33.,, Farhod va Shirin " dostoni boblar bo'yicha tavsif
• Dostonda jami 54 bob mavjud.Muqadimma 11 bob o'z ichiga oladi.Doston anʼanaviy hamd- Allohning maqtovi bilan boshlanadi. Dostonda 2 ta hamd mavjud. Birinchi hamdda Navoiy Yaratuvchining qudratini ta'riflab,uning irodasi bilan qalamga olmoqchi bo'lgan g'oyaviy niyati haqida so'z yuritar ekan, birinchi misrani arabcha kalima bn boshlaydi:
• Bihamdik fath abvob ul maoniy
• Nasib et ko'ngulma fath o'tmak oni
• Ya'ni: Ma'nolar eshiklarining ochilishi sening maqtoving bilan va ko'nglumga ularni zabt etishni nasib qil.
• 2 hamdda shoir yozishga kirishayotganni Farhod va Shirin dostonining umumiy talqini, Undagi qahramonlarning muhtasar tavsifini beradi.

• 3-bobda Munojot da Navoiy insonning yo'qlikdagi holati,dunyoga kelishi, go'dakligi, hayoti tog'risida bayon qiladi.
• 4-bobda Muhammad s.a.v. madhiga bag'ishlagan.Bobda payg'ambarning muborak chehralari tavsifi bn boshlanib,
• u zotning o'qish yozish bilan shugʻullanmaganligi ajoyib badiiy sanʼatlar vositasida bayon qilib beriladi.
• 5-bob Me'roj tuni ta'rifiga bagʻishlangan boʻlib,unda Paygʻambarimiz s.a.vning Buroq oti yordamida Alloh huzuriga yo'l olganliklari tasviri beriladi.
• 6-bob Qalam ta'rifi hamda ulugʻ salaflar - Nizomiy va Dehlaviy madhini o'z ichiga oladi.Navoiy dastlab qalamga
• ta'rif berar ekan, uni Xusrav Parvezning tez uchar qora oti
• Shabdezga, qalam tutuvchi barmoqlarni shu ot ustidagi chavandozga ,barmoq bog'inlarini chavandozning belbogʻiga tirnoqlarini es uning yuziga o'xshatadi.

• Aynan shu bobdan 2-3 baytli soqiynomalar berila boradi.
• 7-bob ,, hazrati shayx ul- islomiy mavlono Nuriddin Abdurahmon Joniy'' madhidir.Alisher Navoiy Nizomiy va Dehlaviyni ikkita filga o'xshatgani holda,Jomiyni yuz filga o'xshatadi.So'z o'yni vositasida uni 11 12 asrlarda yashagan mashhur so'fiy Zindapili Jomiyga qiyoslaydi,,, fano timsoli'' ,, jahoni begaron'' ,,olami kubro'' deb ataydi .Bob Jomiy qo'lidan bir jom ichish umidi bn yakunlanadi.
• 8-bobda dostonining yozilish sababi haqida. Bu bobda shoir dostonni yaratish orzusi paydo bo'lgach, bepayon durru gavharlar dengizga cho'milganligi, yaʼni ko'p mutolaa qilinganligi ,o'ylaganligini aytadi.
• 9-bob asar rejasini tuzib olgani turli afsonalar, tarixiy manbalarni ko'rib chiqqani,shu mavzuda yozilgan dostonlarda yo'l qo'yilgan xatolarni tuzatib,o'z g'oyalarini

• qay tarzda ifoda etmoqni niyat qilgani bayonidadur.Bunda Navoiy yozilajak asar yangi bo'lishi lozimligini,avval shu mavzuda yaratilgan dostonlarni takrorlamaligini ta"kidlaydi.Dostning 10-bobi Sulton Husayn Boyqaroning ta'rifiga bagʻishlangan.Navoiy uni sultonlar ichida Shoh G'oziy gʻazot maydonida Ali ibn Abu Tolib, shariat rivojida paygʻambar singaridir deb ulugʻlaydi va uni adolatli hukmdor sifatida madh etadi.
• 11-bob shahzoda Badiuzzamon Bahodir madhiga bag'ishlangan Navoiy uni Baddi ud-dahr-u Doroyi zamon'deb atab, uning isminini kitobot san'ati asosida sharhlab o'tadi.

• 34.,, Farhod va Shirin " dostoni boblar bo'yicha tavsif
• Dostonda jami 54 bob mavjud.Muqadimma 11 bob o'z ichiga oladi.Doston anʼanaviy hamd- Allohning maqtovi bilan boshlanadi. Dostonda 2 ta hamd mavjud. Birinchi hamdda Navoiy Yaratuvchining qudratini ta'riflab,uning irodasi bilan qalamga olmoqchi bo'lgan g'oyaviy niyati haqida so'z yuritar ekan, birinchi misrani arabcha kalima bn boshlaydi:
• Bihamdik fath abvob ul maoniy
• Nasib et ko'ngulma fath o'tmak oni
• Ya'ni: Ma'nolar eshiklarining ochilishi sening maqtoving bilan va ko'nglumga ularni zabt etishni nasib qil.
• 2 hamdda shoir yozishga kirishayotganni Farhod va Shirin dostonining umumiy talqini, Undagi qahramonlarning muhtasar tavsifini beradi.

• 3-bobda Munojot da Navoiy insonning yo'qlikdagi holati,dunyoga kelishi, go'dakligi, hayoti tog'risida bayon qiladi.
• 4-bobda Muhammad s.a.v. madhiga bag'ishlagan.Bobda payg'ambarning muborak chehralari tavsifi bn boshlanib,
• u zotning o'qish yozish bilan shugʻullanmaganligi ajoyib badiiy sanʼatlar vositasida bayon qilib beriladi.
• 5-bob Me'roj tuni ta'rifiga bagʻishlangan boʻlib,unda Paygʻambarimiz s.a.vning Buroq oti yordamida Alloh huzuriga yo'l olganliklari tasviri beriladi.
• 6-bob Qalam ta'rifi hamda ulugʻ salaflar - Nizomiy va Dehlaviy madhini o'z ichiga oladi.Navoiy dastlab qalamga
• ta'rif berar ekan, uni Xusrav Parvezning tez uchar qora oti
• Shabdezga, qalam tutuvchi barmoqlarni shu ot ustidagi chavandozga ,barmoq bog'inlarini chavandozning belbogʻiga tirnoqlarini es uning yuziga o'xshatadi.

• Aynan shu bobdan 2-3 baytli soqiynomalar berila boradi.
• 7-bob ,, hazrati shayx ul- islomiy mavlono Nuriddin Abdurahmon Joniy'' madhidir.Alisher Navoiy Nizomiy va Dehlaviyni ikkita filga o'xshatgani holda,Jomiyni yuz filga o'xshatadi.So'z o'yni vositasida uni 11 12 asrlarda yashagan mashhur so'fiy Zindapili Jomiyga qiyoslaydi,,, fano timsoli'' ,, jahoni begaron'' ,,olami kubro'' deb ataydi .Bob Jomiy qo'lidan bir jom ichish umidi bn yakunlanadi.
• 8-bobda dostonining yozilish sababi haqida. Bu bobda shoir dostonni yaratish orzusi paydo bo'lgach, bepayon durru gavharlar dengizga cho'milganligi, yaʼni ko'p mutolaa qilinganligi ,o'ylaganligini aytadi.
• 9-bob asar rejasini tuzib olgani turli afsonalar, tarixiy manbalarni ko'rib chiqqani,shu mavzuda yozilgan dostonlarda yo'l qo'yilgan xatolarni tuzatib,o'z g'oyalarini

• qay tarzda ifoda etmoqni niyat qilgani bayonidadur.Bunda Navoiy yozilajak asar yangi bo'lishi lozimligini,avval shu mavzuda yaratilgan dostonlarni takrorlamaligini ta"kidlaydi.Dostning 10-bobi Sulton Husayn Boyqaroning ta'rifiga bagʻishlangan.Navoiy uni sultonlar ichida Shoh G'oziy gʻazot maydonida Ali ibn Abu Tolib, shariat rivojida paygʻambar singaridir deb ulugʻlaydi va uni adolatli hukmdor sifatida madh etadi.
• 11-bob shahzoda Badiuzzamon Bahodir madhiga bag'ishlangan Navoiy uni Baddi ud-dahr-u Doroyi zamon'deb atab, uning isminini kitobot san'ati asosida sharhlab o'tadi.

• 35. ,, Farhod va Shirin dostonida ilm mavzusi.
• 36. ,,Farhod va Shirin dostonidagi obrazlarga tavsif.
• Farhod-- Haqqa yetishishni maqsad qilgan solik
• Shirin-- Mazhar, ya'ni Haq jamolini o'zida zohir qilgan timsol
• Moniy, Qoran , Boniy , Qoran -- Farhodga ya'ni solikka dunyoviy ilmlarni o'rgatgan ustozlar
• Suhaylo Farhodga Haqqa yetishda yo'l ko'rsatuvchi murshidni topishga ko'maklashgan Farhodning taroqatdagi 1-piri
• Xizr Tariqatdagi 2-pir
• Suqrot --- Haqqa yetish va ko'ngil sirlarini yechish yo'lini ko'rsatgan piri murshid,komil inson timsoli
• Ajdarho -- Nafs
• Dev -- saltanat

• Samandar yog'i --ishq
• Sher-- g'azab
• Temir paykar---Ro'yo yolgʻon dunyo
• Jamshid jomi---Ko'ngilni ochish kaliti
• oynayi jahonnamo --ko'ngil
• Xusrav, Sheryura, Yosuman --- Nafsga qul bo'lgan, shayton
• izmidagi bandalar.
• Mulkaro -- aql vaziri davlat boshqaruvchisi
• Shopur-- Farhodning do'sti
• Borbad --- Xusrav Parvezning davrida yashagan mashhur musiqachi va bastakor nomi
• Dostonning ikkinchi hamdda Farhod va Shirinning umumiy taqlini va undagi qahramonlarning muhtasar tavsifini
• beradi.

• 37-savol. Shirin obrazi
• Navoiy Shirinning vasfini quydagicha bayon etadi:
• Harrimi iffat ichra shoh ul ermish
• Sipehiri ismat, uzra moh ul ermish.
• Ani ham vasf etardin bahramiz yo'q,
• Otin dogʻi tutarg'a zahramiz yo'q
• Yuzin ko'rmaydur oni odamizod
• Magar necha gulrux sarvi ozod
• Kim oni ko'rsa gasht-u sayr ko'rmas,
• Ani ko'rgan kishini g'ayr ko'rmas
• Yuzi gul ,kiprigi derlar tikandur
• Ne bor andoqqi hargiz bor ekandur
• Alisher Navoiy tasvirida Shirin Mehnbonu tarbiyasidagi malika. U har jihatdan: zohiriy botiniy ma'naviy va ma'rifiy jihatdan ham go'zal va beqiyos.Shuning uchun Navoiy

• Shirin siymosi --- portretini shunday bir mahorat bilan chizadiki uni o'qigan kishining ko'z o'ngida bu timsol butun boriligi bilan namoyon boʻladi.Bundan tashqari uning ma'naviy --ma'rifiy saviyasi ham ana ahunday go'zal va yuksak darajada Shuning uning atrofida 10 qiz Shiringa munosib bo'lib biri sheʼriyat biri mantiq biri tarix biri muammodorlikda tengi yo'q fazilatdurlar:
• Bu fanlada bular bir biridan ahsan
• Yuz ul fanliq aro har qaysi yak fan
• Bunda Navoiy Mehinbonu saroyidagi ajoyib ijodkorlik va bilimdonlik muhitini tasvirlaydi
• Farhod va Shirindagi bu tasvir Shirin kabi komil insonlarni yetishtirishtiruvchi komil sharoitni ham nazarda tuatadi.Shunday bo'lganda faqat erkaklar emas, balki ayollar ham o'z qobilyatini va imkoniyatlarini har tomonlama yuzaga

• chiqara oladilar.Bu esa Navoiyning orzusi va maqsadi hamdir. Shuning uchun Navoiy tasviridagi Shirin o'z
• taqdirini o'zi hal qiladigan erkin shaxsdir.
• 38-savol. Farhodning bodi saboga xitobi bobi sharhi.
• Farhodning fig'onning fig'onini eshtib,tog'ning ham afg'oni
• ortib ketdi,aks sadolardan har lahza yuz nomalar tortdi.Farhodning qayg'usidan bag'rini shunday pora qildiki, natijada tog'dagi har parcha tosh qon aralashtirib lalga aylanib ketdi Osmonga qarab u dedi.
• - Ey, sitamkor osmon! Jafo qilishda baxtim yulduziga hamkor! Shiorning har qancha jabru jafo qilish bo'lsa ham,
• men seni kechiraman. Chunki mening istagim doim vafo qilish bo'ladi. Garchi sen jonimga ko'p ranj keltirgan bo'lsang ham, lekin o'zing ham mendan xazilakam alam ko'rmading.Afg'onimdan tobora so'lg'inlashib, ohim

• o'tidan qiynalding. Men yurganda ko'tarilgan changlar yuzingga yoyildi, chiqargan ohalrim tutuni quyishingni xira qiladi.Yulduzlaring oltin sochgandek bo'lib turar ekanlar,
• ular hammasi ohlarim o'qidan chaqilgan o'tkardan boshqa narsa emas.Bugun na ohim qoldi,na fig'onim. Ohu fig'on bilan bir qatorda o'zimdan ham nishon qolmadi.Jahonni kezgan bu jismim tuproqqa aylanajak Sening ko'yingda esa u vaqt bu jismdan dard ham qolmaydi. Men bu dunyodadan yo'qolishim bilan o'zi yo'q edi, deb bil. Agar bor bo'lganini bilsang uni unit .
• Farhodning so'zlaridan falakning dardi ortib, alangasidan esa o't tushib ketdi. Istiqomat qiladigan joy topolmay boshi aylanib, Farhodga ko'rstagan jabrlaridan yuz pushaymon
• edi

• 39-savol. Farhod va Shirin suhbati bobi sharhi.
• Farhodning ko'ngildagi ishq o'ti unga ta'sir ko'rsatdi.Uni zulm bilan o'ldirishni unitib Xusrav unga yuzlanib,so'z boshlab dedi:
• - Ey yo'ldan adashgan telba, qayerdan kelding!
• Farhod javob berdi:
• -Telba qayerdan kelganini qayerdan bilsin!
• Xusrav yana so'radi
• -Olamda sening hunarning nima?
• Farhod javob berdi:
• -Hunarim doimo ishq yo'lida telbalik!
• U yana dedi:
• -Bu ish bilan, axir tirikchilik o'tmaydi-ku?!
• Bu javob berdi:
• -Ishq o'rtashi nasib bo'lsa menga shu kifoya!

• Savol javob shu tarzda uzoq davom etadi.
• 40-savol. ,, Layli va Majnun '' dostoni.
• Alisher Navoiyning ,, Layli va Majnun '' dostoni turkiy tilda ushbu mavzuda yaratilgan ilk doston bo'lib, Navoiy
• uni yaratishdan avval arab rivoyatlari bilan bir qatorda Nizomiy, Xusrav, Ashraf Marog'iy va Shayxim Suhayliy dostonlarini chuqur o'raganadi. U Xamsanavislikda o'zgcha mavjud an'nalardan ijodiy foydalangan holda o'zga dostoniga yangicha ruh bag'ishlaydi,o'z davrining talab va ehtiyojlaridan kelin chiqib ,,afsonaga yangi libos kiygizadi. Alisher Navoiyning ,,Layli va Majnun'' dostoni 38 bob, 3623 baytdan iborat. Shundan muaqadima 9 bobni o'z ichiga oladi.Vazni : Hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf. maf'ulu mafoilun fauvlun .-- VV-V-V--