Зиёвуддин Раҳим 2 бисмиллаҳир роҳМАНир роҳийм!

таваккул қиладиган кишилардир” 
(“Анфол” сураси, 2-оят). 
Чин мўмин банда ҳар бир ишни пухта режалаштиради, ўша иш амалга ошиши учун сабабларни 
юзага келтиради. Бунда фақат Парвардигорига суянади, ҳожатларини раво қилишини сўрайди. Мўмин 
киши Ёлғиз Аллоҳга рағбат қилади, Унинг розилигини талаб этади. Зеро, қалбида имони бор банда 
“Раббим хоҳласа, бўлади. Хоҳламаса, ҳеч нарса бўлмайди”, деб ишонади. Шунинг учун фақат 
сабабларнинг ўзига ишониб қолмайди, натижа Аллоҳдан деб билади. 
Аҳли сунна вал жамоа мазҳаби уламоларига кўра, таваккул қалб иши, сабабларни ушлаш эса тана 
аъзолари ишидир. Сабабларни ишга солмасдан таваккул қилиб бўлмайди. 
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилади: 
“Агар Аллоҳга ҳақиқий таваккул қилганингизда эрталаб қорни оч ҳолда чиқиб, кун охирида тўйиб 
қайтадиган қуш каби ризқлантирилган бўлардингиз” (Термизий, Насоий, Аҳмад, Ҳоким, Ибн Ҳиббон 
ривояти. Ҳадис санади саҳиҳ).
Эрта тонгда ризқ ғамида йўлга чиққан қушнинг қорни оч бўлади. Қолаверса, унинг олдиндан 
тайёрлаб қўйган, кўз остига олган ўлжаси, захираси, одамларга ўхшаб савдо дўкони, корхонаси, ер 
майдони бўлмайди. Лекин қушларда ҳаракат, ризқ топишга ишонч, Ёлғиз Аллоҳга таваккул мавжуд. 
Бундан чиқди, Аллоҳга таваккул қилишни ўрнига қўя олган инсон ўйламаган томонидан 
ризқлантирилади. Фақат – қуш уясидан чиқиб ризқ излаганидек – бандалар ҳам ризқ талабида бўлсалар 
бас. 
57
Манба: Шайх Алоуддин Мансур, “Қуръони азим тафсири”. 

---

165 
Имом Аҳмад ибн Ҳанбалдан уйида ёки масжидда ўтириб олиб, “Ризқим олдимга келмагунича 
биронтаям иш қилмайман”, дейдиган киши ҳақида сўралди. Шунда имом: “Бу киши жоҳил, илмсиз экан”, 
деб жавоб берди
58
. 
Имом Абулқосим Қушайрий айтади: “Шуни бил: таваккулнинг ўрни қалбдир. Банда ризқ Аллоҳдан 
эканини билганидан сўнг қалби билан таваккул қилиши, бадани билан ҳаракатда бўлиши бир-бирига зид 
эмас. Агар бирон нарса қийинлашса, Аллоҳнинг тақдири билан бўлади. Бирон нарса енгиллашса, У Зот 
енгиллатиши билан бўлади
59
”. 
Аллоҳ таоло шундай деган: 
“--------------------------- Арабий матн --------------------------“