Ўзгармас ток машиналари 1- мавзу. «Электр энергия истеъмоли ва унинг асосий энергетик курсатгичлари»

12.2. Синхрон моторниг механик ва бурчак характеристикалари 
Айлантирувчи моментнинг ўзгариши билан 
бўлгани 
туфайли синхрон моторнинг механик характеристикаси абцисса ўқига 
параллел юкламага бўлган тўғри чизиқ билан ифодаланади, яъни унинг 
частотаси юкламага боғлиқ бўлмайди (15.2-расм). Синхрон моторларнинг 
ротори билан статори орасидаги ҳаво бўшлиғи асинхрон моторларникига 

---

нисбатан каттароқ бўлиши сабабли синхрон моторлар анча ишончлироқ 
тузилишда бўлади. Синхрон моторларнинг яна бир афъаллиги шундаки, улар 
номинал режимда 
ёки ўзувчи 
билан ишлай олади. 
Натижада, 
синхрон 
мотор 
уланган 
электр 
тармоғидаги 
қувват 
коэффициентининг қиймати юқорилашади. Ҳақиқатан, синхрон мотори 
қувват коэффициентининг қиймати юкламадан ташқари, ротордаги қўзғатиш 
чулғамига бериладиган ўзгармас ток i
қ
га ҳам боғлиқ бўлади. Агар ротор 
чулғамига қўзғатиш токи кўпайтирилиб борилса, статор чулғамига электр 
тармоғидан ўтаётган ток I ўзинг магнитловчи қисмининг камайиши ҳисобига 
U-симон эгри чизиқ бўйича ўзгариб боради. Демак, i
қ
нинг маълум i
қн
қийматида статорга берилаётган токнинг магнитловчи қисми нолга тенг 
бўлиб, моторнинг қувват коэффициенти 
га тенг бўлади. Агар 
қўзғатиш токи i
қ
ни i
қн
га нисбатан кўпайтирилса, у ҳолда синхрон мотор ўзи 
уланган электр тармоғига реактив энергия узатиб ишлай бошлайди.
Бунда мотор ўзувчи
га эга бўлади. 
Ўзувчи 
га ҳисобланган синхрон 
моторлар 
дагига нисбатан анча 
оғир, 
баҳоси 
қиммат, 
фойдали 
иш 
коэффициенти эса пастроқ бўлади. Синхрон 
моторлар асинхрон моторларга нисбатан 
ишончлироқ бўлгани ҳамда уларнинг 
ва лари нисбатан юқори бўлганлиги учун, 
катта қувватли ва узоқ вақт давом этадиган 
иш режимига эга бўлган механизмларда, 
масалан, компрессор, насос ва шу кабиларда синхрон моторлардан 
фойдаланиш қулайроқ бўлади. 
Синхрон моторнинг бурчак характеристикаси. 13.2-расмда келтирилган 
характеристика ноаниқ бўлганлиги учун ундан кам фойдаланилади. 
Ҳақиқатан, 
характеристикасига биноан юкламанинг ўзгариши 
билан айлантирувчи моментнинг ўзгариш чегараси номаълумдир. Шу 
сабабли, кўпинча бурчак характеристикадан фойдаланилади. Моторнинг 
айлантирувчи моментининг бурчакка боғланишини ифодаловчи 
эгри чизиқ синхрон моторнинг бурчак характеристикаси деб аталади. Бу 
характеристика тенгламисини топиш учун синхрон машинанинг () ифодада 
кўрсатилган электромагнит қувватдан фойдаланилади. Бунинг учун () ни 
га бўлиш кифоя, яъни 
, 
(13-1) 
бунда 
– айлантирувчи моментнинг максимал қиймати; 
U – электр тармоғидан статор чулғамига берилган фаза кучланиши; 

---

E – ротордаги ўзгармас магнит майдоннинг статор чулғами билан 
кесилишидан ҳосил бўлган э.ю.к. Бу э.ю.к. қиймати тахминан 
бўлади; 
– роторнинг айланиш бурчак частотаси; 
– қутблари аён бўлмаган синхрон машинанинг синхрон қаршилиги. 
-расмда синхрон моторнинг i
қ1
< i
қ2
< i
қ3
токлари ва уларга тешгишли E
1
< E
2
< E
3
э.ю.к. ларига биноан (13-1) ифода асосида қурилган бурчак 
характеристикалари кўрсатилган. 
Бу 
характеристикаларнинг 
гача бўлаги уларнинг 
турғун, 
гача бўлаги эса 
уларнинг беқарор қисми дейилади. 
Характеристиканинг турғун қисмида 
моторнинг юкламаси кўпайиши билан
бурчагининг қиймати ортиб боради. 
Бунда 
моторнинг 
айлантирувчи 
моменти 
ҳам, 
янги 
қаршилик 
моментига тенглаштиргунга қадар ўз-
ўзидан 
ортиб 
боради. 
Қаршилик 
моменти айлантирувчи моментнинг максимал қийматидан бир оз ортиши 
билан 
бўлиб, синхрон моторнинг айлантирувчи моменти камайиб 
боради ва моментлар мувозанати тиклана олмай мотор ўз-ўзидан тўхтаб 
қолади. Синхрон мотор юкламасининг тасодифан кескин ўзгаришини 
ҳисобга олиб, бурчакнинг номинал қийматини 
га тенг қилиб 
олинади. Демак, синхрон моторнинг ўта юкланиш қобилияти 
бўлади. U ва f = const бўлса, мотордаги магнит оқимнинг умумий қиймати 
ҳам ўзгармас бўлади. Демак, ротор қўзғатиш чулғамидаги ток кўпайтирилса, 
статор чулғамидаги токнинг магнитланирувчи қисми камаяди. Шунга 
биноан, қўзғатувчи ток қийматини кўпайтириш билан электр тармоғидан 
статорга берилувчи токнинг реактив қисмини нолга тенглаш мумкин. Бунда 
бўлиб, индуктив қаршиликдаги кучланишнинг тушуви ноль 
бўлади. Натижада статор чулғамида ҳосил бўлган э.ю.к. E кўпайиб, унинг 
қиймати кучланишга яқинлашади. Э.ю.к. қийматининг ортиб бориши билан 
(15-1) ифодага биноан айлантирувчи моментнинг максимал қиймати ҳам 
бирмунча ортади, яъни 
бўлади (13.3-расм). (13-1) ифодага 
биноан, синхрон моторнинг максимал моменти кучланиш қийматининг 
биринчи даражасига пропорционал бўлади. Бу эса унинг яна бир 
афзаллигидир. Аён қутбли ва, демак, паст частотали синхрон моторларнинг 
статори билан ротори орасидаги ҳаво бўшлиғи айлана бўйича турли қийматга 

---

эга бўлгани учун уларнинг 
ва 
қаршиликлари ўзаро тенг бўлмайди. 
Шу сабабли якорь реакциясининг таъсири бўйлама ва кўндаланг ўқлар 
бўйича алоҳида ҳисобга олинади. Бунда электромагнит момент ҳам икки 
моментнинг йиғиндисидан иборат, яъни
деб қабул қилинди,
бунда 
ва 
– тегишлича кўндаланг ва бўйлама индуктив 
қаршиликлар; 
– моторнинг синхронлаштирувчи моменти; 
– моторда ҳосил бўлган реактив момент. 
Демак, бундай моторларда синхронлаштирувчи моментдан ташқари, 
реактив момент ҳам ҳосил бўлади. 13.4-расмда аён қутбли синхрон 
моторнинг бурчак характеристикаси кўрсатилган.
13.4-расмга биноан аён қутбли синхрон мотор элетромагнит моментнинг 
максимуми 
дан кичик бўлган бурчагида ҳосил бўлади. Аёнмас қутбли 
синхрон моторларда 
бўлгани сабабли, реактив момент ҳосил 
бўлмайди.