1-МАЪРУЗА
ЎЗГАРМАС ТОК МАШИНАЛАРИ
1- Мавзу.
«Электр энергия истеъмоли ва унинг асосий энергетик
курсатгичлари»
2.1-расмда энг оддий ўзгармас ток генераторининг
принципиал схемаси
кўрсатилган.
Бунда
N ва
S қутбларнинг магнит майдонида цилиндр шаклидаги пўлат
ўзакка ўрнатилган бир ўрамдан иборат ўтказгич соат милининг йўналишига
тескари томонга
n частота билан айлантирилади. Ўтказгичнинг учлари валга
ўрнатилиб, изоляцияланган иккита ҳалкага туташтирилади ва демак,
ҳалкалар ҳам
ўтказгич билан бир хил частотада айланади. Ҳалқалар устига
қўзғалмас чўткалар ўрнатилган бўлиб, уларга ташқи юклама уланади. Бундай
генераторнинг шимолий қутби остидаги ўтказгичда ҳосил бўлган э. ю. к.
йўналиши
b дан
a га, жанубийдагисида
d дан
c томон бўлади. Демак, э. ю.
к. дан ҳосил бўлган ток ҳам, халка
l
дан чўтка
l
томонга, ташқи юкламада
эса чўтка
2
дан халка
2
томонга йўналган бўлади.
Генератордан чикдан токни ташки занжирга узатувчи чутка
1 ни мусбат,
ташки занжирдан утувчан токни генераторга қайтариб
берувчи чутка 2 ни
манфий потенциалга эга деб қабул қилинади ва уларни тегишлича (+) ҳамда (-
) белгилар билан кўрсатилади (2.3-расм). Генератор ўтказгичи айлантирилиб,
180° га бурилганда унинг
аb ва
cd томонлари ўзаро ўринлари билан алмашади.
Бунда мусбат потенциалли чутка манфий, манфийлиги эса мусбатга айланиб,
юкламадан ўтаётган ток ўз йўналишини ўзгартиради.
Шундай қилиб, abcd
ўтказгич ва ташқи юкламадан иборат ёпиқ занжирда
ўзгарувчан э. ю. к. ва ток хосил бўлиб, ўтказгичнинг бир марта тўда
айланишида улар ўз йўналишини икки марта ўзгартиради. Ўзгарувчан э. ю. к.
ва, демак, токнинг ўзгариш эгри чизиғи магнит кугбларининг шаклига
боглиқ бўлади. Амалда, генератор ўтказгичларида ҳосил қилинган э. ю. к.
синусоидага яқин шаклда бўлади. Бунинг учун ўтказгич ўрнатилган пўлат
цилиндр атрофидаги магнит куч чизиқлари 2.2-расмда кўрсатилгандек
тақсимланиши лозим.
Ҳақиқатан, ўзгармас частота билан айлантирилаётган генератордаги э. ю. к.
нинг оний қиймати
const
B
Blv
е
;
бўлгани учун унинг ўзгариш
қонуни ҳам магнит индукция
В нинг тақсимланишига боғликдир.
Қутбларнинг ўртасида магнит индукциянинг қиймати
макс
B
B
бўлиб, икки
қутб оралиғининг ўртасида эса
В = 0 бўлади (2.2-расм).
Генераторда хосил бўлган ўзгарувчан токни ўзгармас
токка айлантириш
учун коллектордан фойдаланилади.
Энг оддий коллектор сифатида мисдан ясалган ва бир-биридан
изоляцияланган иккита ярим халкадан фойдаланиш мумкин. Демак, 16.1-
расмдаги ўтказгич учларини иккита ҳалқа ўрнига иккита ярим ҳалқаларга
уланса, у ҳолда энг оддий ўзгармас ток генераторининг принципиал схемаси
оли-нади (2—3-расм). Бунда ҳам ярим ҳалқалар
валга ундан изоляцияланган
ҳолда ўрнатилиб, улар вал ва демак, ўтказгич билан бир хил частотада
айланади.
Шунга кура,
аbcd ўрамда илгаригидек ўзгарувчан э. ю. к. ҳосил қилинади,
аммо коллектор бўлгани сабабли чўткалар
ўзгармас потенциалларга эга бўлиб қолади.
Хақиқатан, 2.3-расмга биноан чутка 7 ярим
ҳалқа
Т билан контакт ҳосил қилиб
мусбат
потенциалга эга бўлса, ўтказгич айналаниб
180° га бурилганида хам чутка
1 ярим хдлка
2
билан ула-ниб, яна мусбат потенциалга эга
бўлиб крлади.
Демак,
аbcd ўрамда ўзгарувчан э. ю. к. ва
ток
ҳосил
бўлишига
қарамай,
ташқи
юкламадан ўтадиган ток фақат
бир хил
йўналишда бўлиб, унинг қиймати ўзгариб (пульсацияланиб) туради (2.4-расм,
а). Ток пульсациясини камайтириш учун генератор чулғамининг ўрамлари
сонини ва, демак, коллектор пластинкалари (ярим ҳалқалар) сонини
кўпайтириш лозим.
2.4-расм,
б да икки ўрамдан иборат ўтказгич ва тўртта коллектор пластинкаси
бўлган генератордан олинган ток графиги кўрсатилган. Бунда ток пульсацияси
2.4-расм,
а дагига нисбатан кескин камаяди.
Нормал типли ўзгармас ток машиналаридаги коллектор плас-
тинкаларининг сони 50…80 та бўлиб, улардан олинадиган токнинг қиймати
деярли ўзгармас бўлади.
Ўзгармас
ток машинаси асосан икки
қисмдан иборат бўлиб, унинг магнит
оқим ҳосил қилувчи биринчи қисми
индуктор, э. ю. к. ҳосил қилувчи
иккинчи қисми эса якорь деб аталади.
Индуктор ўз навбатида станина
1 ҳамда
асосий (бош) кутблар
2 дан иборат бўлиб,
якорь эса якорь ўзаги
3, коллектор
4,
вал 5,
подшипник 6, подшипник
қалқони 7 ва вентилятор
8 дан иборат
бўлади (2.5-расм).
2.5-расмда
ўзгармас
ток
машиналаринингконструктив
схемаси
кўрсатилган. Бунда станина машинанинг қўзғалмас қисми бўлиб, у
катта
қувватли машиналарда пўлатдан, кичик қувватлиларда эса чўяндан қуйиб
ясалади.
