Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

6.8 Pul-kreditni tartibga solish tashkilotlari 
1. 
Umumiy qoidalar
. Moliyaviy tashkilotlarni 2 guruhga bo‘lish mumkin 
(nazariy jihatdan bular orasidagi farqlar aniq, amaliyotda esa ular umumiyroq). 
Birinchi guruhga davlatning to‘lov vositalarini yaratuvchi moliyaviy 
muassasalar kiradi. Ular an’anaviy ravishda “pullar” deb ataladi. 
Ikkinchi guruhga esa pul yaratmaydigan moliyaviy tashkilotlar kiradi. 
Birinchi guruhga kiruvchi pul-kreditni nazorat qiladigan tashkilotlar va pul-depozit 

---

(tijorat) banklari nazariy jihatdan ko‘proq ahamiyat kasb etadilar, sababi bu guruh 
agregatlar likvidliligini, hajmini o‘zgartirish xarajatlar va iqtisodiy faollik darajasiga 
katta ta’sir ko‘rsatadi. 
“Xalqaro moliyaviy statistika” jadvalida keltiruvchi pul va moliyaviy 
ma’lumotlar 3 bosqichda beriladi. Quyida ularning ikkitasi to‘g‘risida fikr yuritiladi. 
Birinchi bosqichda pul

kreditni nazorat qiluvchi va pul-depozit banklari 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarida bir necha qismlarda beriladi. “Xalqaro moliyaviy 
statistika” ma’lumotlari pul-kreditni nazorat qiluvchi tashkilotlarga asosiy o‘rin 
berilgan. 
Xorijiy zahiralar hajmini inobatga olgan holda ular pullarning holati 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z vaqtida baholash uchun asosiy ma’lumotlar bazasini 
yangidan to‘ldirib boradilar va shu bilan birga pul-kredit siyosati yaratiladi. 
Ikkinchi bosqichda esa pul-kreditni nazorat qiluvchi tashkilotlar va pul-
depozit banklari to‘g‘risidagi ma’lumotlar umumiylashtirilib “Pul kredit 
to‘g‘risidagi to‘liq ma’lumotlar” yig‘iladi. Bular orqali pul va kredit holati, 
statistikasi to‘g‘risida tushuncha hosil qilish mumkin. 
2. Birinchi bosqich. 
a) Pul-kreditni nazorat qiluvchi tashkilotlar. 
Pul-kreditni nazorat qiluvchi tashkilotlar mamlakat zahirasini oltinlarda, 
xorijiy valyutalarda va maxsus huquqli qarzlarda saqlaydilar (SDR). Bulardan 
tashqari pullarning xarajati, aylanish tezligini nazorat qiladi va davlat tashkilotlarini 
nazorat qiluvchi bank sifatida namoyon bo‘ladi. Odatda bunday funksiyalarni 
markaziy bank amalga oshiradi, ammo ko‘p mamlakatlarda tanga zarb qilish bilan 
davlat zahira idoralari shug‘ullanadi, ba’zi mamlakatlarda esa oltin zahiralari va 
xorijiy valyutalar davlat zarbxonalarida yoki valyutani nazorat qiluvchi fondlarda 
joylashadi. 
Bunday monetar funksiyalar davlatning markaziy bank hisoblari bilan uzviy 
bog‘lanishi kerak. Bu ishlar pul-kreditni nazorat qiluvchi tashkilotlarning barcha 
funksiyalarini yagona hisob-kitob o‘lchov birligiga keltirish maqsadida qilinadi. 
10.1-jadvalda pul kreditni nazorat qiluvchi tashkilotlarning asosiy hisob-kitob 
balanslari berilgan bo‘lib, unda pul-kredit to‘g‘risida to‘liq axborot olish mumkin. 
Xorijiy aktivlarga oltin, banknot, davlat investitsiya majburiyatlari, SDR, 
xorijiy davlatlardagi depozitlar, shu bilan birga, davlatning XVF dagi zahira o‘rni 
kiradi. 
Davlat sektoriga bo‘lgan talablar hukumat, davlatning mahalliy boshqaruv 
organlari va nomoliyaviy davlat tashkilotlarga bo‘linadi. Rivojlantirish va 
jamg‘arish banklariga bo‘lgan talablar pul-kredit xarakteriga ega bo‘lmasa ham 
moliyaviy tashkilotlarga bog‘liq bo‘ladi. Xususiy sektorga bo‘lgan talab uncha 
ahamiyatli emas: uy xo‘jaligi va muassasalarga asosan Markaziy bank emas, balki 
tijorat banklari kredit berish bilan shug‘ullanadi. qayd qilingan veksel va 
banklarning boshqa majburiyatlari pul

kreditni nazorat qiluvchi tashkilotlarda 
joylashgan bu qo‘yilmalar pul-depozit banklariga qo‘yilgan talablar bilan uzviy 
bog‘liqdir, sababi ular Markaziy bank va pul-depozit banklari orasidagi 
operatsiyalarda ishtirok etadi va namoyon bo‘ladi. 

---

Zahira pullar asosiy passivlar hisoblanadi. Bu – pul bazasi. Bu baza orqali 
Markaziy bank depozit banklarining likvidligiga ta’sir ko‘rsatadi va shu orqali 
depozit pullar yaratilishiga ta’sir qiladi. 
Zahira pullarning asosiy komponentlaridan biri bu bankdan tashqarida 
aylanuvchi pullardir. Iqtisodiyotni tahlil qilish uchun banklardagi zahira va 
depozitlarda saqlanayotgan pullar muhim ahamiyatga ega. Xususiy sektor depoziti, 
xuddi talab singari uncha ahamiyatli emas, yoki 0 ga teng bo‘ladi. Xorijiy 
majburiyatlar o‘z ichiga rezidentlar majburiyatlarini milliy hamda xorijiy 
valyutalarda, shu bilan birga pul-kreditni nazorat qiluvchi tashkilotlar depozitini 
qamrab oladi. Bu ma’lumotlarga XVF (MVF) kreditlarining ishlatilishi ham kiradi, 
ammo hisob-kitob balanslarida bu ma’lumot “qolgan ma’lumotlar” turiga kiritiladi, 
“qolgan ma’lumotlar” tarkibiga moliyaviy muassasalar tarkibining, kapitalining 
harakatchanligi va zahira aktivlari kiradi. 
Xorijiy valyuta depozitlari tarkibiga faqat rezidentlar oldidagi majburiyatlar 
kiradi, shuning uchun ham ular xorijiy passivlar turiga kirmaydi, hukumatning 
markaziy depozitlari alohida ko‘rsatiladi va ular zahira pullar tarkibiga kiritilmaydi.