Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 
6.10. Ikkinchi daraja: pul-kredit masalasi 
Pul

kredit masalasining asosiy maqsadi – pul krediti tartibot organlarining 
ko‘p miqdorda ta’sir qila olishi mumkin bo‘lgan va o‘zlari ham ma’lum miqdorda 
boshqa iqtisodiy agregatlarga ta’sir eta oluvchi, moliyaviy agregatlarning tahlilini 
ta’minlab berishdir. Buning uchun pul-depozit banklari va pul-kredit organlarining 
balans-hisobot ma’lumotlari iqtisodchi va siyosiy iqtisodni o‘zlashtirishga javobgar 
shaxslarni qiziqtirish bir necha toifalarga ajratiladi. 
Bir qancha sabablarga ko‘ra, pul-kredit tekshiruvchi faqatgina yuqorida qayd 
etilgan moliyaviy vositalarni qamrab oladi. Birinchidan, muhlatli depozitda va naqd 
holda, butunlay likvid holda mamlakat iqtisodiyotidagi sarf

xarajatlarning 
kattaligiga va shu bilan ishlab chiqarish va bandlikka nisbatan qattiq va bevosita 
ta’sir ko‘rsatadi. Ikkinchi, bank moliyaviy vosita muassasalarining balans 
hisobotlari, qoidaga asosan, faqat mavjud to‘xtashdan keyingina foydalanish 
imkoniyatiga ega bo‘ladilar, lekin, ayni vaqtda pul siyosatini shakllantirishda bu 
ma’lumotlardan foydalanish imkoniyatini cheklaydi. 
Nihoyat, pul siyosatini tartibga soluvchi markaziy banklar tomonidan 
ishlatiladigan uskunalar pul-depozit banklari operatsiyalariga ko‘pincha bevosita 
ta’sir ko‘rsatadi, lekin ularning boshqa moliyaviy muassasalari operatsiyalariga 
ta’siri kamroq namoyon bo‘ladi. 
Ko‘p hollarda maqolalarning nomlari ularning mazmunlarini aks ettiradi. 
Ko‘rib chiqishga kiritilgan sof aktivlar, barcha turdagi chet el aktivlarini, oltin, 
muassasalarning qisqa vaqtli tashqi majburiyatlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu 
maqolaning vazifasi – sof tashqi
 
aktivlarning o‘zgarishlarini o‘lchagan holda, 
mamlakat tashqi aktivlarining ichki pul tizimiga ta’sirini ko‘rsatishdir. Ichki kredit 
(bank tizimining aktivi) bank tizimining davlat boshqaruv organlari, boshqa davlat 
muassasalari va xususiy sektorlar(masalan, pul-kredit xarkateriga ega bo‘lmagan 

---

xususiy shaxslar korporatsiya, moliyaviy muassasalar) barcha to‘lanmagan 
talablarni o‘z ichiga oladi. Butun halqaro bank kredit,
 
shuningdek, Markaziy bank 
tomonidan pul-depozit banki (tomoni) taklif etilgan kreditlar, korporatsiya 
jarayonidan istisno qilinadi. 
Pul-kredit masalasida markaziy hukumat talablari bank tizimida xukumat 
depozitlarini ushlab qolish bilan ko‘rsatiladi. 
Bunday munosabat markaziy hukumat operatsiyalarining mamlakat 
iqtisodiyoti likvidligiga ta’sirini o‘lchash imkoniyatini beradi.
Bundan tashqari markaziy hukumat siyosiy-iqtisodiyotga javobgardir va 
shuning uchun uning xarajatlari bo‘yicha qarorlari, qoidaga binoan, bank depozitlari 
summasiga bog‘liq emas, balki kengroq idrok qilish bilan qabul qilinadi. Davlat 
muassasalariga talablar alohida modda holida va jami hisoblab chiqilib ko‘rsatiladi, 
chunki ular mavjud depozitlarning xarajatiga ta’sir ko‘rsatilganidek hisoblanadi. 
Shunga o‘xshash sababga ko‘ra, yalpi hisoblab chiqilganda boshqa sektorga 
ham talablar ko‘rsatiladi. 
“Pul” tushunchasi nazariyada va amliyotda har xil ta’riflanadi. Anchagina 
keng tarqalgan ta’rifga asosan “pul” tushunchasi bank tizimini va davlat boshqaruv 
organidan tashqarida muomalada bo‘lgan barcha pullarni oladi, ya’ni unga to‘lov 
vositasi bo‘lib xizmat qila oluvchi hususiy sektordagi pul vositasi va barcha 
depozitlar, chunonchi hisob varaqasi yordamida o‘tkazish mumkin bo‘lgan 
depozitlar kiradi. Biroq, qo‘llanilayotgan tashkiliy tizimga asosan, bu erda boshqa 
kundalik tezkor muomaladagi depozitlar ham kiritilishi mumkin, masalan, omonat 
depozitlari. Pul-kredit masalasida pul turkumi muomaladagi naqd pul va o‘sha 
turdagi depozitlarni o‘z ichiga oladi xuddi muxlatli depozitlar singari. Pul-pul 
tizimining majburiyati sifatida ko‘rsatiladi, chunki bu naqd pul-pul tartibining 
majburiyatidir, muhlatli depozitlar esa, pul depozit
 
bankining majburiyatidir. 
Boshqa bank passivlaridan biri kvozi – pullari, pul tizimining likvidlik depozitlariga 
kiradi va bevosita to‘lov vositasi sifatida ishlatilmaydi, odatda, muomalada juda 
sekindir. Bular asosan bank tizimidagi tezkor va omonat depozitlari hamda xorijiy 
valyutada rezident depozitlardir. Kvozi – pulidagi pul summasini, odatda, “keng 
ma’nodagi pullar” deb ataladi. Bu – agrigat, ehtimol pul-kredit sohasi nuqtai nazari 
bilan qaraganda, ko‘proq iqtisodiy faoliyatni tahlil qilishda ishlatiladi.