Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 
2.2 Funksional belgiga ko’ra axborotni tasniflanishi. 
Prognozlashda ishlatiladigan axborotni funqsional belgi, ya‘ni prognozlash 
maqsadida u yoki bu ko‘rsatkich nima sifatida foydalanishiga qarab tasniflash 
mumkin. Bu holda 
axborot boshqarilmaydigan, boshqariladigan va 
boshqariluvchi 
bo‘lishi mumkin.
Boshqarilmaydigan axborot 
- bu, tabiiyki, xam butun iqtisodiyot uchun, 
xam aloxida modellar uchun to‘g’ri bo‘lgan ekzogen axborotdir. Ekzogen axborot 
esa boshqariladigan va boshqaradigan bo‘lishi mumkin.
Boshqariladigan ko’rsatkich 
– bu, uni belgilovchi omillarning o‘zgarishiga 
qarab kelajakda (prognozda) o‘zgarishi mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichdir. Masalan, 
agar aholining uzoq muddatli iste‘mol tovarlariga talabi aholi daromadlari va soliqqa 
tortish darajasining funqsiyasi sifatida modellashtirilsa, prognozlashtirilayotgan 
ehtiyoj boshqariladigan ko‘rsatkichdir. Bunda talab modelidagi omillar ham 
boshkariladigan, ham boshqaruvchi bo‘lishi mumkin. Agar “aholi daromadi” 
ko‘rsatkichi ushbu model doirasida boshqa omillarning funksiyasi sifatida aniqlansa, 

---

u - boshqariladigan axborot, huqumat uchun markaziy soliqlar darajasi esa 
boshqaruvchidir.
Boshqaruvchi ko’rsatkich 
– bu, davlat siyosatining, milliy iqtisodiyot va 
uning ob‘ektini davlat tomonidan tartibga solish vositasi bo‘ladigan har qanday 
ko‘rsatkichdir.
Prognozlashning instrumental o‘zgaruvchilari deb milliy iqtisodiyotni davlat 
tomonidan tartibga solish amalga oshiriladigan boshqaruvchi ko‘rsatkichlarga 
aytiladi. Prognozlashning instrumental taxminiy ro‘yxati quyidagilarni o‘z ichiga 
oladi:
-
ekologik andozalar tizimi;
-
bilvosita soliqlar;
-
bevosita soliqlar;
-
amortizatsiya ajratmalari;
-
korxonalarning byudjetdan tashqari fondlarga transfert to‘lovlari;
-
minimal ish haqi;
-
nafaqaning minimal miqdori;
-
ishsizlik bo‘yicha nafaqaning minimal miqdori;
-
davlat byudjetining umumiy xarajatlari;
-
davlat byudjetining umumiy tarkibi;
-
pul-kredit siyosatining instrumentlari: hisob stavkasi, minimal zaxiralar 
me‘yori;
-
davlat korxonalari va tabiiy monopoliyalar mahsulotining narxi;
-
bojxona bojlarining umumiy darajasi;
-
bojxona bojlarining tarkibi;
-
soliqlar bo‘yicha imtiyozlar;
-
kreditlar bo‘yicha imtiyozlar.
Markaz darajada prognoz - tahililiy hisoblarda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar 
foydalanilgani uchun axborotning agregatlashish (kondensatsiyalash) muammosi 
alohida ahamiyat kasb etmoqda. Masalan, “yalpi ichqi mahsulot” ko‘rsatkichini 
olish uchun milliy iqtisodiyotning barcha korxonalari bo’yicha pirovard mahsulot 
ishlab chiqarish hajmi ma‘lumotlari qo‘shiladi. Axborotning bunday ixchamlanishi 
prognozlash masalalari hajmini va vazifasini o‘zgartirmay kamaytirishga imkon 
beradi. Agregatlashish darajasi prognozlashning turli darajalari va ob‘eqtlari uchun 
har xil bo‘lishi kerak.
Prognozlash ob‘ektining muttasil tasvirini bilib, uning agregatlashgan 
tasvirini olish ham mumkin. Shu vaqtning o‘zida ob‘ektning agregatlashgan 
tasvirdan detallashganiga, umumiy holda ko‘plab detallashgan tasvirdan 
agregatlashganga o‘tganda axborot yo’qotiladi.
Agregatlashishning eng oddiy misoli – bu, qo‘shishdir. Masalan, davlatning 
iqtisodiy siyosatini ko‘rib chiqayotib, davlat xarajatlari elementlarini qo’shish, 
eksportni qarab chiqqanda, eksportning turli qismlarini qo‘shish va hokazo. Ayrim 
hollarda oddiy summalardan emas, balki tortilgan ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. 

---

Masalan, davlat soliq stavkalarining o‘rtacha miqdorlaridan foydalaniladi. Yuqorida 
aytilganlarning barchasi prognozlashning miqdoriy tomonlariga tegishli.
Sifat tomonlari bilan, ayniqsa, agar bu davlat siyosatiga tegishli bo‘lsa, ishlash 
murakkabroqdir. Faraz qilaylik, importni bevosita tartibga solishning maqsadga 
muvofiqligi ko‘rib chiqilmoqda. Tegishli siyosatni batafsil tasvirlashda har bir olib 
kiriladigan tovar uchun tartibga solinadigan va import orasida sifat tanlovini amalga 
oshirish mumkin.
Agregatlashgan modellarni shakllantirishda faqat yalpi import ko‘rsatkichlari 
bilan ishlanadi, bu esa to‘liq tartibga solinadigan va to‘liq erkin import orasida 
tanlash zaruratiga olib keladi.
Agregatlashish tarmoq mahsuloti nomenklaturasidagi progressiv tarkibiy 
o‘zgarishlarni aniqlashga halaqit berishi mumkin (masalan, shisha idishlar o‘rniga 
plastmassa idishlarning paydo bo‘lishi va vaqt o‘tishi bilan ularning ishlab chiqarishi 
kengayishi).
Iqtisodiyotning agregatlashgan tasviriga o‘tishda paydo bo‘lgan 
qiyinchiliklarni quyidagi guruhlarga birlashtirish mumkin:
-
operatsion muammolari;
-
baholash muammolari;
-
tahlilning aniqligi va ishonchliligi muammolari.
Agar u prognozlash ob‘ektining kelajakdagi rivojlanishiga tegishli barcha 
ehtimolli variantlarni va erishilishi mumkin bo‘lgan barcha maqsadlarni ko‘rib 
chiqsa prognoz operatsion, deb ataladi.
Operatsionlik talablari ayniqsa qisqa muddatli prognozlar uchun muhimdir. 
Masalan, aniq litsenziyaviy va Markaziy bankning kreditlash siyosatini amalga 
oshirish individual litsenziyalar va qarzlar berishdan iborat. Agar prognozda to‘g’ri 
yoki egri soliqlarning umumiy miqdorigina ko‘rsatilsa, u operatsion bo‘lmaydi, 
chunki u soliq yig’uvchilar uchun ko‘rsatmalarga ega emas. Iqtisodiy siyosatni 
tasvirlashda yuqorilashgan ko‘rsatkichlardan foydalanish ko‘pincha prognozlar va 
prognoz modellari hayotdan uzoqlashuviga olib keladi. O‘rta muddatli (ayniqsa, 
birinchi yilgi) davlat byudjetining axborot agregatlashuvi darajasi bo‘yicha 
korrespondensiyasi bo‘lishi kerak.
Prognoz - tahliliy axborot agregatlashish darajasining o‘sishi kerakli axborot 
yo‘qotilishiga va buning natijasida iqtisodiyotning holati, uning rivojlanishida 
noaniqlikni oshiradi.
Lekin axborotning ehtimolli yo‘qotishlari tahlilidan, agregatlashish darajasi 
doimo minimal bo‘lishi zarur, degan xulosa chiqarmaslik kerak, chunki axborotni 
detalizatsiyalash darajasini tanlash boshqa omillar ta‘siriga ham bog’liq. 
Prognozning turli variantlari, muqobil natijalardan eng ratsionalini tanlash 
maqsadida baholashning o‘zi juda qiyin, agar bu natijalar va prognozlar juda batafsil 
berilgan bo‘lsa, baholashning murakkabligi bir necha barobar oshadi.
Agar ko‘plab ko‘rsatkichlar prognoz ob‘ekti doirasida ma‘lum bir 
o‘zgaruvchilarni nisbatan barqaror qilib shakllantirsa, bu o‘zgaruvchilarni 
agregatlashtirish tegishli baholashning aniqligida kichik xatoliklar bilan bog’liq 
bo’ladi. Masalan, agar davlat siyosatining turli vositalaridan foydalanganda 
aholining turli qatlamlari daromad darajalari nisbatan yetarli darajada barqaror 

---

bo‘lsa, bu guruhlar daromadlarini agregatlashtirishdan kelib chiqqan baholashdagi 
noaniqliklar kichkina bo‘ladi.
Shunday qilib, masala shundaki, faqat agregatlashgan ko‘rsatkichlardan 
foydalanib, iqtisodiyotning holati to‘g’risida aniq tasavvurga ega bo‘lish va yetarli 
darajada aniq prognozlar olish mumkin.
Umumiy holda javob qat‘iy - yo‘q, mumkin emas. Lekin agregatlash uslubini 
qo‘llaganda aniqlik va ishonchlikdaki yo‘qotishlar kichik bo‘lishiga intilish kerak. 
Agregatlashgan ko‘rsatkichlar statistik ahamiyatli, ma‘muriy jihatdan muvofiq 
keladigan va oson interpritatsiyalanadigan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Bundan 
tashqari, agregatlashda, ayniqsa, qisqa muddatli prognozlarda baholash 
muammolarini va operatsionlik talablarini hisobga olish kerak.
Aniqlik va ishonchlilikda yo‘qotishlarni minimallashtirish uchun 2 ta 
qoidadan foydalaniladi