Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат педагогика

Дислекция таснифи 
Дислекцияни таснифлаш асосида турли мезонлар ётади: ўқиш бу-
зилишининг пайдо бўлиши, ўқиш бузилишларининг ифодаланиш даражалари 
(Р. Беккер), ўқиш актида иштирок этувчи анализатор фаолиятининг 
бузилиши (О.А. Токарёва) у ёки бу психик функцияларнинг бузилиши (М.Е. 
Хвацев, Р.В. Левина ва бошқалар), ўқиш жараёни операцияларининг хисобга 
олиш (Р.И. Лалаева). Ўқиш бузилишлари пайдо бўлишига кўра икки турга 
ажратилади: литерал — ҳарфларни ўзлаштиришдаги қийинчиликлар ёки 
қобилиятсизликни намоён бўлиши, вербал - сўзларни ўқишдаги 
қийинчилиги билан
намоён бўлади. Р. Беккер ўқиш бузилишларининг 
турлари жуда кўплигини қайд қилади ва уларни қуйидаги турларга гурухлаш 
мумкин деб ҳисоблайди: туғма сўз кўрлиги, дислекция, брадилекция, 

---

164 
легасгения, ўқишнинг туғма заифлиги. Ушбу тасниф асосида дислекция 
патогенези ва унинг намоён бўлиши даражалари ётади. О.А. Токарёва ўқиш 
бузилишлари таснифини бирламчи бузилган анализаторлар билан боғлаб 
кўрсатади (эшитиш, кўриш ёки ҳаракат) ва шунга асосланган ҳолда 
дислекциянинг қуйидаги шаклларини ажратади: акустик, оптик ва мотор. 
Ўқиш жараёни операцияларининг бузилишининг хисобга олиб Р.И. Лалаева 
дислекцияни қуйидаги шаклларини ажратади: фонематик, семантик, 
аграматик, мнестик, оптик, тактик. Фонематик дислекция — фонематик 
система функциясининг ривожланмаганлиги билан боғлиқдир. Фонематик 
система функциясининг шаклланмаганлигини хисобга олиб, фонематик 
дислекцияни икки шаклга ажратиш мумкин.
Биринчи шакл — ўқишнинг бузилиши фонематик идрокни 
ривожланмаганлиги биланбоғлиқ. Бунда ҳарфларни ўзлаштиришда бир қатор 
қийинчиликлар пайдо бўлади. Шунингдек, акустик ва артикулятор жиҳатдан 
ўхшаш товушлар (б-п, д-т, с-ш, ж-ш) алмаштирилади.
Иккинчи шакл — ўқишнинг бузилиши фонематик анализ функ-
циясининг ривожланмаганлигидан келиб чиқади. 
Дислекциянинг бу шаклида ўқишда қуйидаги хатолар кузатилади: 
Ҳарфлаб ўқиш, сўзнинг товуш-бўғин тузилишининг бузилиши. Семантик 
дислекция — техник жиҳатдан тўғри ўқилган сўз, гап, текст 
мазмунинингтушунишни бузилиши билан характерланади. Бунда бола 
ўқиган сўзига мос расмни кўрсата