Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат педагогика

бузили
ши алоҳида бузилиш бўлмай, балки яна бир 
қатор бузилишлар 
билан
бирга келади. асрнинг30-йилларида ўқиш 
бузилишлари 
масалаларни ўрганиш
психологлар, педагог ва дефектологлар 
диққатини ўзига жалб қила бошлади.
 
Ўқишнинг психологик акти. Нормада ўқишни ўзлаштириш жараёни. 
Ўқишнинг бузилиш муаммосини танқидий таҳлили, авваламбор 
нормада ўқиш жараёнининг мураккаб психофизик тузилишини тушуниш ва 
болаларнинг ўқиш малакаларни ўзлаштириш хусусиятларига асосланиши 
керак. Ўқиш — мураккаб психофизиологик жараён. Ўқиш жараёнида кўриш, 
нутқ-ҳаракат, нутқ-эшитиш анализаторлари иштирок этади. Бу жараён 
асосида "анализаторларнинг мураккаб ўзаро ҳаракат механизмлари ва икки 

---

153 
сигнал системасининг вақтинчалик алоқаси" ётади, деб ёзади Б.Г. Анонев. 
Ўқиш ёзма нутқнинг бир тури бўлиб, оғзаки нутққа қараганда кеч ва 
(мураккаб) қийин ўзлаштирилади. Ёзма нутқ оғзаки нутқ асосида 
шаклланади. Ёзма нутқнинг мураккаб шартли рефлектор алоқаси шаклланган 
иккинчиси сигнал системаси (оғзаки нутқ) билан бирлашади ва уни 
ривожлантиради. Ёзма нутқ жараёнида эшитган, кўрилган ва талаффуз 
қилинган сўзлар ўртасида янги алоқалар тикланади. Агар оғзаки нутқ асосан 
нутқ ҳаракат ва нутқ-эшитиш анализаторларининг фаолиятида вужудга 
келса, ёзма нутқ эса "эшитув мотор эмас, балки кўрув-эшитув мотор 
қурилмаси" бўлиб ҳисобланади. Ёзма нутқ оғзаки нутқнинг кўрув шаклидир. 
Ёзма нутқда аниқграфик белгилар, оғзаки нутқдаги сўзларнинг товуш 
тузилиши, товушларни тасаввурда график тасвири, яъни ҳарфларни 
билдиради. Шундай қилиб, ўқиш ўзининг психофизик механизми билан 
оғзаки нутққа 
қараганда
бирмунча мураккаб 
жараёндир.
Оғзаки ва ёзма нутқ 
бир-бири 
билан
ўзаро алоқада ривожланади. Ўқиш кўриш идроки орқали 
ҳарфларни билиш ва фарқлашдан бошланади. Шу асосида ҳарфларни маълум 
товушларга мос келиши юзага келади. Ниҳоят сўзнингтовуш шакли ва унинг 
мазмун ўқилаётган матнни, гапни тушунишни вужудга келтиради. Шундай 
қилиб, ўқиш жараёнида иккита шартли томонини белгилаш мумкин: 
1.Техник (курув образ ёзилган сўзнингталаффузига мос келиши). 
2.Мазмуни, яъни бу ўқиш жараёнининг асосий мақсади ҳисобланади. 
Тушуниш сўзнинг товуш шакли ва унинг маъноси билан боғланиши асосида 
рўёбга чиқади. Ўқиш жараёнининг мана шу томонлари ўртасида ажратиб 
бўлмас алоқа мавжуд. Ўқилаётган гапни маъносини тушуниш жараёни 
идрокнинг ҳолати билан аниқланади. Катта кишилар ўқиш жараёнида 
ўқилганларнинг маъносини автоматик тарзда англайдилар. Лекин бу 
автоматлашган ўқиш саводга ўрганиш операцияси жараёнида мураккаб ва 
кўпқирралидир. Техник томоннинг мураккаблиги кишининг ўқиш 
жараёнидаги кўз ҳаракатининг таҳлилида аниқ намоён бўлади. Яхши 
ўқийдиган кишининг кўз ҳаракати бир нуқтадан бошқа нуқтага тез суръатда 

---

154 
ўтади. Ўқиш жараёнида ҳаракат фақат олдингга (ўнгга) бўлмай, балки орқага 
ҳаракат ҳам бўлади. Аввалги идрокка қайтганда, орқага ҳаракат регрессия 
номини олади. Ўқиш жараёнидан ўқилган сўзнинг идроки фиксация пайтида 
қаторда кўз ҳаракатининг тўхташида содир бўлади. Ўқиш жараёнида кўз 
ҳаракатининг қаторида 12-20 марта узоқ муддатли тўхтайди. Қаторда тўхташ 
сони турлича бўлади, улар сўзларнинг ёки қатордаги ҳарфларнинг сони 
билан боғлиқ бўлмайди. Кўзнинг фиксацияси сўзлар орасида ва сўзнинг 
ўртасида бўлиши мумкин. Тўхташ сони сўзнинг тузилиши, сўзлар қанчалик 
танишлиги, сўзнинг тўғри ёки бошқа маънода қўлланишига боғлиқ ҳолда 
ўзгариши мумкин. Рефессиянинг сони ва давомийлиги ўқилаётган матннинг 
қийинлик даражасига боғлиқҳолда ўзгаради. Масалан: бадиий матнни ўқиш 
жараёнига