Ózbekston Respublikası qishloq XójaligI vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

1-mavzu. Binolar va inshootlar davlat kadastri fanining paydo

Bólishi va rivojlanishi tariyxi
Bino va inshootlar davlat kadastri Davlat er kadastri bilan uzviy bogliqligini inobatga olgan holda uning tarixini ham Rim xukumdori Avgust zamonasidan meros kolgan degan ilmiy fikrlar bilan asoslash mumkin.

Usha davrlarda utkazilgan “er tugrisidagi xujjatlarni yigish va aholi sonini ruyxatga olish ishlarini anqlatuvchi “Capit gum registrum” suzlarining birlashuvidan xosil bulgan va eramizdan oldingi 3 asrda boshlanganligini asoslanadi

Ekin erlari xakida ma`limotlarni tuplash, undan assosan solik

solish maksadida foydalanish tarixi besh ming yillar nariga borib

takaladi. Kadimda xam, urta asrlarda xam barcha mamlakatlarda ekin moydonlariga solik solish odat tusiga kirgan. Ishni bajarish uchun esa foydalaniladigan erlar ulchangan xisobga olingan. Demak er xisobi, undan olingan xosil xisobi bulgan.

Angliyada er soligi 991 yildan boshlab joriy etilgan .1066 yilda esa kadastr tuzilgan. Franciyada birinchi kadastr “xisob kitobi” 1269 yildan boshlab

yozilgan. Kadastr francuzcha suz bulib, ma`lum bir obekt buyicha davriy eki uzluksiz kuzatish, nazorat kilish yuli bilan olingan ma`lumotlarning mujassamlangan yigindisidir.

Er kadastrining kullanilishi, er maydonlarini ulchash bilan doimiy ravishda uzviy boglik bulib kelgan. Vaktning utishi bilan er kadastrining usul va shakllari tarixdan uzgarib kelgan. Xar bir davrning kadastri xukmron sinfning manfaatini ifodalagan. Kadimda xam, urta asrlarda xam barcha mamlakatlarda ekin maydonlariga solik solish odat tusiga kirgan. Chunki, xar bir davlatning kudrati solikka boglik bulib, foydalanadigan erlar ulchangan va xisobga olingan.

Amerika Kushma Shtatlarida kadastrni joriy etish 1785 yildan

boshlangan. Kadastr ishlarini boshkarish davlat tomonidan nazorat kilinib, ikki guruxga bulingan. Geodeziya xizmatidagi gurux vakillari, erlarning chegaralarini maydonlarini, kurilgan binolarning ulchamlarini, xajmini aniklash bilan shugullangan. Ikkinchi gurux xizmatchilari xukukshunoslardan iborat bulib, ular er va kuchmas mulk egalarining mulkka bulgan egalik xukukini aniklashgan, xamda maxsus kadastr kitoblariga kiritib, sud idoralarida saklangan.

Amir Temurning “Temur tuzuklari” kitobida keltirilishicha er maydonining mikdori, undan olinadigan xosil solik mikdorini

belgilangan, ekin erlari ulchangan va olinadigan xosil xisobga olingan. Agarda notugri ma`lumotlar yigilgan bulsa xizmatchilar jazolangan. Ulchash natijalarini maxsus davlat xodimlari va erlar bilan shugullanuvchi oliy mansabdorlardan iborat xolisa deb ataluvchi xayoat tekshirgan. Xolisa egasiz kolgan erlarni obod kilishga yordam bergan.

Erlarni baholash uchun asos sifatida foydalanilgan aniq ma`muriyatlarni olish aholi punktlari bóyicha kadastrni ishlarini tayyorlash zaruriyati bilan boǵliqdir. Kadastrni vujudga kelishining tarixiy ildizlari juda qadimgi davrlarga borib taqaladi. Masalan, er uchastkalarining chegaralari va ular maydonlarini qayd qilgan holda Qadimgi Misrda erlarni hisob qilish maqsadlarida ótkazilgan kadastr ishlari tóǵrisidagi ma`lumotlar eramizdan 3000 yil oldingi vaqtlarga borib taqaladi.

Ammo butun dunyo bóyicha juda keng foydalaniladigan «kadastr» termini rim xukmdori Avgust (eramizgacha 27 yil – eramizning 4 yili) davrida paydo bólgan. Bu davrda er uchun soliq tóplash birligi «caputigum» nomi bilan tasdiqlangan va «caputigum registrum» aholini royxatga olish kiritilgan. Vaqt ótishi bilan bu ikkita sóz bitta-«capitastrum» sózga birlashgan va keyinchalik bu «catastrum» sozini olgan. Amalda esa aholini róyxatga olish, erlarni uchastkalarga bólish, ular chegaralarini aniq ólchash, erlarning sifatini aniqlash, ushbu er uchastkalarining xarajatlarini tuzish hamda ular chegaralarini, tartib raqamlarini, huquqiy statusini, egasining nomini va soliq summalarini toshga tushirish bóyicha ishlar Rim imperiyasining birinchi er kadastri bólgan. Uni yaratish va yuritish kadastr maqsadlari uchun tasvirga olish va huquqiy terminologiyani qóllash bóyicha yóriqnomalar va kórsatmalar bilan qatiy belgilangan edi.

Órta asrlarda ham kadastr maqsadlarida tasvirga olishning mazmuni va er kadastrini yuritishning asosiy tamoiyllari deyarli ózgarmadi erlarni tasvirga olish toza chiziqli bólib qolaveradi hamda u «ip» va «jezl» yordamida ótkazilgan, geometrik bilimlar va hisoblashlar kam foydalanilgan. Kadastrni yaratish va yuritishning bu usullaridan to XVIII asrning boshigacha foydalanilgan.

1718 yildan Djovani Djakomo Mariona rim kadastrining namunasi bóyicha triangulyaciya va poligonometrik tarmoqlar usuli bilan er uchastkalarining chegaralarini aniqlash bilan ilmiy usullarga rioya qilgan birinchi kadastrni ishlab chiqldi. Bu kadastr 1:2000 masshtabda menzuladan foydalanish asosida bajarilgan barcha qishloq jamoalarining situacion xarita xujjatlarini ichiga olgan edi. Xaritada alohida jamoa er egaliklarining uchastkalari (parcella) gruntlar turadi, soliqqa tortish uchun asos hisoblangan sof foyda kórsatilgan. «Milan» kadastri deb ataladigan bu kadastr ózining sifati va aniqligining yuqoriligi sababli 1760- yil 1- yanvardan harakatga kiritilgan va XIX asrda Franciya, Belgiya, Avstriya, Gollandiya va Shveycariya kadastrlarini yaratish uchun namuna bólib xizmat qiladi.

Rossiyada kadastr tóǵrisidagi birinchi ma`lumotlar X asrga tóǵri keladi va u er soliǵini tóplash va erlarni baholash bilan boǵlik bólgan, Pskovdagi «Snegator» manastiriga er ajratish uchun chegaralarni aniqlagan (kadastr) xaritalash bóyicha ishlarni olib borish tóǵrisidagi birinchi eslatmalar esa 1843- yilga tóǵri keladi. Rossiya er kadastrining xarita materiallarini qayd qilish, kórik, qorovullik va chegaralash kitoblaridan tóplangan erlarni izohlashni óz ichiga olgan va dalada er ólchash natijalari bóyicha tuzilgan. Er ólchash chegaralovchi chiziqlarni «ólchov» ipi (ip 80,40 va 20 sajenli, 1 sajeni2,13 m) yordamida uzunligini Ólchashni óz ichiga olgan. Buning yordamida erlar er turlariga bólingan va ular «yaxshi», «órta» va «yomon» sifatlarga ajratilgan.

XVIII asrning órtalarida er egalarining huquqlarini himoya qilish

maqsadida chegaralash bóyicha ishlar kengaytirildi. 1765- yili erlarni davlat chegaralashi bóyicha maxsus hayat tasdiqlandi. Uning óziga xos xususiyati shundan iborat bólganki, erlarni chegaralash tóǵrisidagi farmoyish er egalarining nomlari bóyicha emas, balki ishlab va planlar tuzish bilan qishloqlar nomi bóyicha berilgan. Rossiya Iperiyasining erlarini chegaralash bóyicha asosiy ishlar XIX asrning boshlariga tugatiladi. XVII asrga kelib Rossiyada nainki qishloq xójaligi va órmon fondi erlarni hisob qilish va izohlash xujjatlari, balki shahar hovlilarini hisob qilish va izohlash xujjatlari tuziladigan bóldi.

Izohlash va hovlilarini sanash xujjatlari qurilishlarini sanagan holda hovli xududi va sómda soliqning miqdorlari, shuningdek egasining nomi tóǵrisidagi ma`lumotlarni óz ichiga olgan. 1768- yilda chiqarilgan farmonda aytiladiki, xar bir gubernya bóyicha alohida – alohida ulardagi barcha shaharlar, ularning binolari va kóchalari uchun maxsus planlar tuzilishi zarur. Kópgina shaharlarda, kóchmas mulklarni baholash hamda er uchastkalarining plan va sxemalarini tuzgan holda ushbu kóchmas mulklarni róyxatga olish ishlari ótkaziladi.

1917- yildagi revalyuciyadan keyin birinchi yillari shaharlardagi erlarni tassarruf qilish tóǵrisidagi Nizomga binoan kim foydalanishidan qatiy nazar shahar chegarasida barcha erlar va suv

havzalari er róyxatiga olinadigan bóldi. Róyxatga olish asosan shahar erlaridan foydalanishni boshqarish er rejasi va soliqlar miqdorlarini aniqlash, foydalanuvchilar huquqlarini muhofaza qilish va mustahkamlash shahar xójaligining boshqa talablarini ta`minlash maqsadlarida ótkaziladi.

|Erlarni róyxatga olish óz ichiga quyidagilarni olgan: barcha erlar va suv kengashlarining tabiiy, xójalik hamda huquqiy holatlari tóǵrisidagi huquqiy va bir tizimga keltirilgan ma`lumotlarni tóplash va saqlash bóyicha asosiy va joriy bosqichlar. Róyxatga olish jarayonida bu erdagi qurilish va binolar ( qavatlar soni, devor va jami qurilgan materiallari asosining maydoni, balandligi, holat, eskirishi, foydalanuvchi va egasi) hamda inshootlar (jami va mohiyati) tavsiflarini

yoritgan holda er uchastkasining izohi berilgan, er turlari (binolar, hovli, boǵ, poliz, ombor, qishloq xójalik erlari, bósh erlar va boshqalar) bóyicha uchastkaning eksplikaciyasi tuzilgan, shuningdek, qimmatli daraxtlar tóǵrisidagi ma`lumotlar (daraxtning nomi, daraxtlar soni, ekilgan vaqti, holati, umumiy bahosi, uchastkaning nishabligi, rel`ef va tuproq, suv manbalarining mavjudligi va boshqalar).

Ózining mazmuni bóyicha bu tadbir aholi kadastrining bir Kórinishi edi, unda bugungi kunda ham ózining ahamiyatini yókotmagan shahar kadastri muammolarini hal qilishga yónaltirilgan pishiq va uslubiy jixatdan tóǵri yondoshuvlar berilgan. Ammo boshqaruvning buyruqbozlik usuliga asoslangan mavjud xójalik siyosati Rossiyada kadastr ishlarining rivojlanishiga imkon beradi. Erga va ishlab chiqarish vositalariga davlat mulkchiligining órnatilishi esa kadastrining rivojlanishi yólini tubdan ózgartirib yubordi.

Tabiiy resurslarga (er, órmonlar, suv) davlat egaligini vujudga kelishi bilan kadastr ularning va boshqa obektlarining holati tóǵrisidagi ma`lumotlarning tizimga keltirilgan tóplami sifatida turli regionlar va umumiy mamlakat markazlashgan xójalik – iqtisodiy boshqarishning quroli bólishi zarur edi. Shuning uchun ham tabiiy resurslarning turlaridan qatiy nazar Rossiyada yaratilgan barcha kadastrlar davlat mohiyatiga ega bólganlar va yagona, ammo har biri aniq resurs, qatiy idoraviy talablar asosida yuritilgan. Shu sababli ham eng muhim resurslar (er, órmonlar, suv) yagona davlat mulkini tashkil etishlariga qaramasdan idoraviy xarakter va resurslardan foydalanishga yondoshuv mamlakatlaridagi kadastr ishlarining yónalishida óziga xos hususiyatlarni vujudga keltirdi.

Kadastr dunyoning barcha mamlakatllarida yuritiladi. U turli tabiiy rusurslarni hisob qilish, baholash, holati va foydalanish, injenerli faoliyati, ekologik tushunchalari bilan chambarchas boǵlik hamda xududiy birliklar ózlarini sharoitlari bóyicha ichki bir xilligining ajratilishi bilan, ushbu birliklarni xaritalash hamda miqdoriy va sifat tavsiflarini tuzish bilan tavsiflanadi. Ushbu mamlakatlar amaliyotida «kadastr» tushunchasini kópincha «kóchmas mulk» tushunchasi bilan

boǵlaydilar. Bir manbalar unga «er uchastkalarini miqdori, qiymati va mulkliligi bóyicha ma`lumotlarni ózida jamlagan ijtimoiy izoh», boshqalari – «mulkning holati, huquqlari, tabiati, ólchamlari va foydalanilishi bóyicha ma`lumotlarni ózida jamlagan arxiv bilan

chambarchas boǵliq,chegaralarni tasvirga olish xaritada grafik tarzda qayd qilinishiga asoslangan barcha kóchmas mulklarning ijtimoiy–uslubiy tashkiliy yóqlamasi» qoidasini beradilar. Bunda kóchmas mulk deb, ham ustki qismi bilan er hamda tabiiy muhit, havo qatlami, tuproq osti, bino va inshootlar, turli tabiiy va ijtimoiy – iqtisodiy hodisalar tushununiladi.

Ózining mohiyati bóyicha kadastrni uchta katta toifaga bólish mumkin: soliq yoki fiksal-soliqqa tortish tartibi va miqdorlarini aniqlash maqsadida kóchmas mulkka tavsif berish uchun; huquqiy yoki yuridik mulkka egalik qismi huquqini himoya qilish uchun; kóp maqsadli keng kólamdagi huquqiy, iqtisodiy,ekologik, shaharsizlik masalalarini hal qilish, shuningdek xududni rivojlanishini boshqarish va rejalashtirish muammolarini hal qilish uchun kóp maqsadli turli tipdagi obektlar, jumladan er, órmon va boshqa tabiiy resurslar, infratizimlar, ijtimoiy-iqtisodiy voceiliklar tóǵrisidagi ma`lumotlarni óz ichiga

oladi.