Ózbekstanda menshiklestiriwdiń HÁzirgi házirgi basqíSHÍnda ámelge asíRÍLÍp atíRǴan ilájlar

Ózbekstanda ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwdıń strategiyası hám tiykarǵı basqıshları. Ózbekstanda ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwda múlkti mámleket tasaruffidan shıǵarıw hám menshiklestiriw jetekshi orın tutadı. 1992 jıl fevralda Mámleket múlkin basqarıw hám menshiklestiriw Mámleket komiteti shólkemlestiriw etildi. 1994 jılda bolsa onıń funksiyaları ózgertirilip, Mámleket múlkin basqarıw hám isbilermenlikti qollap-quwatlaw Mámleket komitetine aylandı. Menshiklestiriw tańlaw hám kim asdı sawdası arqalı ámelge asırıldı jáne bul tártip rawajlanıwlasıp bardı. Sonıń menen birge Joqarı Jıynalıs quramında jańa ekonomikalıq reformalar hám isbilermenlikti rawajlandırıw komiteti tuzildi.

1991 jıl 18 noyabrde Ózbekstan Respublikası Joqarı Sovetiniń 8-sessiyasında múlkti qabıl etilgen nızamǵa kóre menshiklestiriw hám hám múlkshilik formaların ózgertiw arnawlı programmalar tiykarında ámelge asırilish qatań belgilep qoyıldı. 1994 jılda kishi menshiklestiriw derlik juwmaqlandı. 1992-1994 jıllar dawamında 54 mıńǵa jaqın kárxana hám obiekt mámleket tasarufidan shıǵarıldı. Menshiklestiriw boyınsha 20 dan artıq mámleket programması qabıllandı.

1995 jılda mashinasozlik kompleksine qarawlı 89 kárxana, 68 turaq-jay kommunal awıl, 229 qayta islew kárxanası basqa obiektler jekelew tirildi. 6 mıń jeke hám shańaraqqa tiyisli kárxanalar payda boldı. 1998 jılǵa kelip kópshilik kárxanalar jekelestirildi. Mámleket kárxanalarınıń menshiklestiriw 1993 jıl 39, 4 procent edi, 1994 jılda 57, 7 procent, 1998 jıl bolsa 88, 2 procentke asdı. 1997 jılǵa kelip jeke hám kishi kárxanalar sanı 100 mıńnan asıp ketti.

Bazar infrastrukturasi delingende tavar hám pul bazarında, miynet resursları bazarında ekonomikalıq qurallar - tiyisli finans hám bank-kredit sisteması, qamsızlandırıw, auditorlik, yuridikalıq hám jeke firmalar sisteması túsiniledi. Bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde infrastrukturani qáliplestiriw zárúrli process bolıp, onı shólkemlestiriw ádewir waqıt talap etedi.

Bul máselede kóplegen reformalar, ózgertiwler ámelge asırıldı. Mısalı : Mámleket buyırtpası tamamlanılıp, ornına zárúr ónimlerdi erkin bahalarda satıp alıw engizildi. Tovarlar bazarın qáliplestiriwshi birjalar sisteması dúzildi. Kim asdı sawdası ótkerila baslandı, brokerlik hám dillerlik keńseleri, sawda úyleri, dáldalshı firmalar payda boldı. Kóshpelis múlk satıw engizildi. Bankler aralıq valyuta birjası dúzildi. Mámleket qamsızlandırıw basqarması ornına mámleketke qarawlı bolmaǵan qamsızlandırıw kompaniyaları dúzildi. Jumıssızlıq muommasini sheshiw ushın Respublika kóleminde 250 ge jaqın miynet birjaları qurıldı. 1995 jıl dekabr degi Joqarı Jıynalıstıń Iv sessiyasında «Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tuwrısında», «Bankler hám bankler iskerligi tuwrısında» bólek nızamlar qabıllandı.

«Paxtabank», «G'allabank», «Sawdabank», «Isbilermenbank», «Mevasabzavot bank» sıyaqlılar dúzildi. 1994 jıl 1 iyuldan bolsa Ózbekstan Respublikasınıń pul birligi swm mámilege kirgizildi. Neft ǵárezsizligin támiyinlew maqsetinde de saldamlı jumıslardan biri, yaǵnıy Buhára neftni qayta islew zavodın jumısqa túsiriliwi de iri ekonomikalıq tabıslardan boldı. Qubla Kareya menen Ózbekstannıń sherikliginde «O'zDEU» qospa kárxanasın tashkil etilish, jumısqa túsiriliwi hám de avtomobiller islep shıǵilıwı Ózbekstan ekonomikasında úlken, iri waqıya boldı. Sonday eken Ózbekstanda da ózbek mashinasozligi vujudga kela basladı.

Ózbekstanda alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq reformalardıń tabısı kóp tárepten bul jumıstıń awıl awılda qaysı dárejede ámelge asırılıwına baylanıslı boladı. Awılda agrar siyasattiń eń tiykarǵı bas máselesi - jerge iyelik múlkshilik máselesi bolıp tabıladı. I. Karimov sonday deydi: «Jer úlkemizning tiykarǵı baylıǵı. Ol yediradi, ishiradi, jasaw ushın tiykarǵı ámeldegi sharayatlardı jaratıp beredi. Usınıń sebepinen Respublikanıń keleshegi, Ózbekstan xalqiniń keleshegi kóp tárepten jerden paydalanıw munasábetleri qanday dúziliwine baylanıslı, boladı».

Ózbekstan xalqınıń derlik 60 procenti awılda jasaydı. Sol sebepli jumıs menen támiyinlew máselesi de awılda aktual muomma bolıp tabıladı. 1991 jıl dekabrde «Dıyxan (fermer) xojalıqların jáne de bekkemlew hám isbilermenlik iskerligin mámleket tárepinen qollap-quwatlaw tuwrısında»gi párman awıl, awıl islep shıǵarıwdı zaman talapları tiykarında shólkemlestiriwde úlken áhmiyetke iye boldı.

1994-95 jıllar dawamında ministrler Mekemesi agrar islohatlarga tiyisli 10 nan artıq qarar qabılladı. 1992-95 jıllar dawamında awıl rayonlarında 1137 sovxozlar 530 jámáát awılǵa, 350 kooperativga, 100 den artıq ijara hám basqa múlk formalarına aylantırildi. Sol jıllarda jeke tóbeorka ushın qosımsha 550 mıń gektar suwǵarılatuǵın jer ajıratıldı. Awılda fermer xojalıǵı dúziliwine bólek itibar berildi. 1994 jıl aqırlarına kelip 25 mińnen aslam fermer awıl payda boldı, olar awıl, xojalıǵın barlıq ónimlerin jetistiriwde salmaqlı úles qosıp atır.

Paxta maydanları qısqartirilib, donli eginler maydanı keńeytirilip atır. ministrler Mekemesiniń 1996 jıl may ayında qabıl etken» Ózbekstan Respublikası awıl infrastrukturasini rawajlandırıw programmasında awıldıń ekonomikalıq hám mexnat múmkinshiliklerinen jáne de tolıqlaw hám nátiyjeli paydalanıw ushın, awıl xalqın turmıs sharayatın jaqsılaw ushın jónelisler berildi. Sonıń menen birge awıl turmısına tiyisli ótkerilgen reformalarda tálim mákemeleri hám olardı buyımlaw máseleleri, awıl xalqın salamatlıǵın jaqsılaw máseleleri, xalıqtı tábiy gaz, taza ishimlik suwı menen támiyinlew baralarida da salmaqlı jumıslar etildi. Bir ǵana 1996 jıldıń ózinde respublikada 62 awıl shıpakerlik puktlari jumısqa túsirildi. 1997 jılǵa kelip mámlekette 3 million 155 mıń shańaraq gazlawtirilgan edi.

Húkimetimiz tárepinen islep shıǵılǵan xalıqtı jumıs menen támiyinlew mámleketlik baǵdarlamasında 1996 -2000 jıllar arasındaǵı dáwirde awılda derlik 2 millionǵa jaqın jumıs jayı jaratıw, derlik 950 mıń kisin kásibi tayarlaw, qayta tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw mólsherlengen edi hám bul wazıypa ústinde ámeliy jumıslar alıp barilmadi. Taǵı bir zárúrli buwınlarınan biri, bul makro ekonomikanı turaqlılıǵındı támiyinlew bolıp tabıladı. Birinshi náwbette Respublika ekonomika strukturasın jańalaw, qayta qurıwǵa kiriwildi. Investitsion iskerlik, yaǵnıy, ekonomikaǵa qarjı jatqızıwı jumısları baslandı.

Shet el investitsiyalardı tartıwǵa kiriwildi. Ótken 1992-97 jıllar dawamında 7 mlrd AQSH dolları koleminde shet el investitsiyalar qosıldı. 1997 jılǵa kelip dúnyanıń 80 mámleketi qarjı iyesileri qatnasıwında dúzilgen 3200 qospa kárxana iskerlik alıp bardı. Búgingi kunga kelip olardıń sanı jáne de artıp barıp atır. Házirgi kúnde respublikamız kóleminde iskerlik yurgizayotgan Andijan avtomobil zavodı, Zarafshon Nyumont kárxanası, Qızılkum fosfarit kombinatı, Qońırat soda zavodı, Xorezm suwsınlar zavodı, Quvasoy kvars zavodı, Jańayo'l hám Andijan sport zavodları, Samarqand temeki fabrikası., Tashkent sabaq yigiruv fabrikası hám basqalar makro ekonomikasında turaqlılasıp baruvida zárúrli rol oynaıp atır.

Túpkilikli ózgerisler, jańa sanaat kárxanaların jumısqa túsiriliwi aste uyań óziniń unamlı nátiyjesin berip atır. Házirgi kúnde ónimleri 70 ten artıq mámleketke kirip etińip atır. 1997 jıl sırtqı sawda oborotı derlik 9 mlrd AQSH dolların quradı.

Neft ónimleri máselesinde bolsa 1996 jıldan baslap neft ónimlerin shetten satıp alıw tóqtadı. Bul ekonomikamızda úlken jetiskenliklerinen esaplanadı. Mámleket ekonomikasında turaqlılıqtı payda etiwde jalpı ónim islep shıǵarıw zárúrli rol oynaydı.

Jalpı ónim islep shıǵarıw xalıqtı ósiw dárejesinden aste uyań ósip barıp atır. Ele bul jóneliste de ámelge asırilatuǵın jumıslar ádewirgine. Respublikamızda transport hám baylanıs quralları zamanagóy talap hám dárejeler tiykarında alıp barılmaqta. Tag'an-Seraxs-Mashxad jańa nuli jumısqa túsirildi. Qamshıq shıgarlıǵı jolin remontlaw jumısları aqırma yetmoqda.

Ózbekstan Milliy Aviakompaniyası Ózbekstandı MDX dıń barlıq iri qalaları hám de jáhándıń 20 dan artıq mámleketleri menen xavo jolları arqalı munasábette bolıp atır. Álbette bul jaǵdaylar júdá quvonarli hol bolıp tabıladı. Respublikamız ekonomikalıq islohatlarning ámelge asırılıwında xalıq aralıq tájiriybelerden de ónimli paydalanıwǵa háreket etińip atır.

Mámleket ekonomikasında salıq siyasatınıń ayriqsha ornı bar. Sebebi salıqlar mámleket ǵáziynesin tolıqlawısh tiykarǵı qural esaplanadı. Bul másele barlıq rawajlanǵan mámleketlerde áp-áneydey, sanalı túrde jolǵa qoyılǵan. Sol munasábet menen 1991 jıl avgustında «Ózbekstan Respublikası Mámleket salıq shólkemleri haqqında» sheshimi qabıllandı. 12 avgust kúni kásip bayramı retinde sol tarawdıń xızmetkerleriniń bayramı kúni dep da shólkemlestiriw etildi.

1994 jıl yanvar ayında bolsa Prezident pármanı tiykarınan Ózbekstan Respublikası Salıq Komiteti dúzildi. Salıq siyasatında bazar ekonomikasın ámelde tártipke salıw hám mámleket dáramatların payda etiw boyınsha unamlı jumıslar ámelge asırılıp atır. Mámleketimizde salıq sistemasınıń iskerligi jáhán ulgileri dárejesine alıp shıǵıwǵa háreket etińip atır. Házirgi kúnde 1997 jılda qabıl etilgen «Ózbekstan Respublikası salıq kodeksi» tiykarında jumıs jurtılmoqda.

Bazar ekonomikasına ótiwdiń zárúrli principlerıden biri — xalıqtı social qorǵaw bolıp, barlıq ótkerilip atırǵan reformalardıń túp mazmun hám maqseti insanlarǵa jaqsı jasaw ushın zárúr múmkinshiliklerdi jaratılıwma arnalǵan.

Eń kem mıynet haqı hám pensiyalardan salıq ; alinbaslıǵı haqqında daǵı nızam da social qorǵawdıń zárúrli kórinislerinen biri bolıp qaldı. 1992-98 jıllar dawamında mıynet haqı hám pensiyalardıń eń kem muǵdarı bir neshe ret asırıldı.

Barlıq taypa daǵı mektepler, balalar úyleri, bog'chalar, joqarı hám Orta arnawlı oqıw orınlarınıń oqıtıwshıları, ilimiy xızmetkerleri, unamlı hám medicinalıq xızmetkerlerge kvartira haqqi kommunal tólewlerde jeńillikler berildi. Yolgiz pensionerlarni turar jay hám kommunal xızmeti ushın tolıqnatuǵın haqqından azat etildilar. Jaslardı social qorǵaw máselesinde 1992-97 jıllar arasında stipendiyalar bir neshe ret asırıldı.

1994 jıl avgustda Prezident I. Karimov tárepinen «Kem támiyinlengen shańaraqlardı social qorǵawdı kósheytirishga tiyisli ilajlar tuwrısında»gi pármanın qabıl etiliwi bul baǵdardaǵı jáne de anıq wazıypalardı belgilep berdi. 1996 jıl dekabr degi «Balalı shańaraqlardı mámleket tárepinen qollap quwatlawdı jáne de kósheytirish tuwrısında»gi Prezident pármanı da xalqımızdı social qorǵaw salasında bir qansha jeńilliklerge sharayat jaratıp berdli. Xalıq sawlıgın saqlawǵa tiyisli ilajlar máselesi de úzliksiz túrde húkimet itıbarında boldı. «Ana hám bala» oraylarınıń dúziliwi, «Nikox hám shańaraq» máslahátxonalarning dúziliwi, den sawlıqtı saqlaw sistemasında kadrlar máselesine saldamlı itibar berip barılıwı da xalıqtı social qorǵawdıń unamlı jaǵdayları bolıp tabıladı.